Nazwy polskie: azotan srebra, lapis
Nazwy łacińskie: Argenti nitras, Argentum nitricum
Azotan srebra − odkrycie i zastosowanie w przeszłości
Jednym z pierwszych uczonych, który pisał o azotanie srebra był Albert Wielki (1193-1280). W swoim dziele pt. Compositium de compositis opisywał tę sól następująco: „związek otrzymany z rozpuszczenia srebra w kwasie azotowym … barwi ręce ludzkie na czarno, ciężką do pozbycia się farbą…”. W XVI wieku Paraselsus stosował azotan srebra jako substancję żrącą w leczeniu ran. W 1614 r. Angelo Sala zastosował azotan srebra wewnętrznie jako środek przeczyszczający i służący do leczenia infekcji mózgu.
Azotan srebra był stosowany miejscowo przez prawie cały XIX wiek do leczenia m.in. owrzodzeń, oparzeń i zakażonych ran. Jego zastosowanie zmniejszyło się dopiero po odkryciu antybiotyków. W 1881 roku 2% i 1% roztwory azotanu srebra zastosował niemiecki położnik Carl Credé do przemywania oczu noworodkom narażonym na gonokokowe infekcje oczu (np. rzeżączkowe zapalenie spojówek). Postępowanie takie zyskało nazwę „zabieg Credégo”. Stopiony azotan srebra w postaci pałeczki nazywany tradycyjnie „kamieniem piekielnym” (Lapis infernalis) był stosowany jako środek kauteryzujący m.in. do usuwania tzw. ziarniny wokół stomii. Ponadto wykorzystywano go na rany np. po ugryzieniu przez wściekłego psa, aby uchronić pacjenta przed wścieklizną. Azotan srebra był również stosowany wewnętrznie w leczeniu padaczki, choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy oraz w ginekologii, w leczeniu zapalenia gruczołu Bertoliniego.
Osobny artykuł: Kwas salicylowy
Azotan srebra − wygląd i właściwości fizyko-chemiczne
Azotan srebra wg Farmakopei Polskiej to biały lub prawie biały krystaliczny proszek lub przeźroczyste bezbarwne kryształy. Jako jedyny wśród soli srebra (I) łatwo rozpuszcza się w wodzie i etanolu 96%. Wodne i alkoholowe roztwory azotanu srebra wykazują lekko kwaśny odczyn (pH ok. 6).
Związek ten posiada właściwości utleniające i pod wpływem światła oraz substancji organicznych ulega redukcji do metalicznego srebra. Proces ten odpowiada za powstawanie czarnych plam na skórze czy odzieży narażonej na działanie azotanu srebra. Ciemne plamy można usunąć, przemywając zabarwione miejsce kolejno roztworami jodku potasu i tiosiarczanu sodu.
Czytaj także: „Chronić od światła” – jakich leków dotyczy?
Azotan srebra − mechanizm działania
Związki srebra w zależności od stężenia wykazują właściwość przeciwbakteryjne (zwłaszcza wobec bakterii G-dodatnich), ściągające oraz żrące. Wykazano, że niskie stężenia azotanu srebra indukują w bakteriach syntezę nanocząstek srebra, zaś wysokie, indukują śmierć komórki bakteryjnej. W roztworach o stężeniu 0,01% jony srebra adsorbują się na ściankach komórek bakteryjnych i działają ściągająco oraz bakteriostatycznie. Ponadto roztwory takie wpływają korzystnie na proces ziarninowania ran oraz mogą być stosowane na błony śluzowe.
W wyższych stężeniach (0,1% i większych) jony srebra przenikają przez bakteryjną ścianę komórkową, tworzą kompleksy z istotnymi biologicznie grupami chemicznymi (np. karboksylową, aminową, fosforanową, sulfhydrylową, imidazolową) będącymi składnikami komórkowych białek i kwasów nukleinowych, powodują denaturację białek, inaktywację licznych enzymów i zahamowanie replikacji DNA. Ponadto jony srebra destabilizują błonę komórkową bakterii, zwiększają jej przepuszczalność przez co doprowadzają do wypływu metabolitów i niekontrolowanego transportu jonów.
Osobny artykuł: Mentol
Azotan srebra − zastosowanie i toksyczność
W okulistyce azotan srebra wykorzystywany jest zgodnie z FP XI w postaci kropli w stężeniu 0,1-0,5% oraz 1%. Krople 1% stosowane są u noworodków (1 kropla do worka spojówkowego) w celu zapobiegania zakażeniom przedniego odcinka oka wywołanym przez Neisseria gonorrhoeae oraz leczniczo w zakażeniach spowodowanych przez Staphylococcus spp. i Chlamydia. Stosowanie dawek większych niż zalecane może doprowadzić do uszkodzenia rogówki i ślepoty.
W stomatologii azotan srebra wykorzystuje się w stężeniu 10-20% (wg FP XI) w zabiegu impregnacji zębiny dotkniętej próchnicą u dzieci (tzw. lapisowanie). Efektem ubocznym zabiegu jest ciemne zabarwienie zębów oraz ryzyko poparzenia błony śluzowej jamy ustnej. Do pędzlowania trudno gojących się ran i owrzodzeń m.in. w jamie ustnej zaleca się stosowanie roztworów 1-2% (wg FP XI), a do przepłukiwań roztworów o stężeniu 0,05-0,1%. W dermatologii do przyżegania kłykcin i brodawek stosuje się roztwory 10-20% azotanu srebra lub pałeczki z azotanem srebra w połączeniu z azotanem potasu (Lapis in bacillis, Argentum nitricum cum Kalio nitrico).
Ponadto azotan srebra jest szczególnie skuteczny w kauteryzacji ziarniniaków ropnych ręki oraz powszechnie wykorzystywany w leczeniu niewielkich ran. Efektem ubocznym długotrwałego stosowania preparatów z azotanem srebra jest trwała szarawo-niebieskawa pigmentacja skóry (argyria) lub spojówek (argyrosis). Długotrwałe stosowanie preparatów z azotanem srebra na błony śluzowe oraz rozległe rany może doprowadzić do wchłaniania srebra do ustroju. Następnie może odkładać się on m.in. w wątrobie, śledzionie, nerkach, skórze i mięśniach. Jednak najbardziej narażone na wystąpienie argyrii są osoby przyjmujące preparaty srebra (srebro koloidalne) wewnętrznie.
Osobny artykuł: Chlorowodorek prokainy
Azotan srebra w recepturze
Azotan srebra w recepturze wykorzystuje się m.in. do wykonywania kropli ocznych. Wykonując krople jako środek izotonizujący należy zastosować roztwór azotanu potasu w stężeniu 1,6%. Kropli z azotanem srebra nie należy wyjaławiać ani konserwować dlatego też wszystkie składniki wykorzystywane do ich przygotowania muszą być jałowe.
Sprawdź także:
W recepturze aptecznej azotan srebra wykorzystuje się także do przygotowywania maści stosowanych w dermatologii i chirurgii w leczeniu owrzodzeń oraz przewlekłych trudno gojących się ran (np. maści Mikulicza).
Rp.
Argentii nitrici 1,0
Balsami peruviani 10,0
Vaselini flavi ad 100,0
M.f. ung.
Azotan srebra zleca się rozpuścić w kilku kroplach wody. Wazelina żółta (liczba wodna około 10), która stanowi podłoże powyższej maści, zdoła związać dodatek wody potrzebny do rozpuszczenia azotanu srebra. Roztwór azotanu srebra należy połączyć z wazeliną, a następnie dodać balsam peruwiański i mieszać do uzyskania jednorodnej konsystencji.
Nie należy łączyć azotanu srebra z takimi substancjami jak: jodki, bromki, chlorki, ponieważ wytrącają się nierozpuszczalne osady. Z kolei połączenie z mleczanem erakrydyny, glicerolem lub formaldehydem prowadzi do redukcji jonów srebra i wytrącenia szarego osadu metalicznego srebra.
Czytaj również: Warunki przechowywania wybranych surowców recepturowych
Bibliografia:
- Kostowski W., Herman Z. (2010) Farmakologia t. II. PZWL.
- Farmakopea Polska XI. (2017) Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne.
- Pokrowiecki R., Mielczarek A. (2012) Wybrane przykłady wykorzystania nano-cząsteczek srebra w procedurach medycznych. Nowa Stomatologia 3:117-121.
- Kędziora A., Sobik K. (2013) Oporność bakterii na srebro – problem stary czy nowy. Kosmos 62(4): 557-570.
- Karta Charakterystyki Produktu Leczniczego: Mova Nitrat Pipette.
- Politano AD., Campbell KT., Rosenberger LH., Sawyer RG. (2013) Use of silver in the prevention and treatment of infections: silver review. Surgical Infections 14(1): 8-20.
- Alexander JW. (2009) History of the medical use of silver. Surgical Infections 10(3): 289-292.
- Ebrahimi S., Dabiri N., Jamshidnejad E., Sarkari B. (2007) Efficacy of 10% silver nitrate solution in the treatment of common warts: a placebo‐controlled, randomized, clinical trial. International Journal of Dermatology 46(2): 215-217.
- Glick JB., Kaur RR., Siegel D. (2013) Achieving hemostasis in dermatology-Part II: Topical hemostatic agents. Indian Dermatology Online Journal 4(3):172-176.
- Padian RSK., Deepak V., Kalishwaralal K., Viswanathan P., Gurunathan S. (2010) Mechanism of bactericidal activity of silver nitrate – a concentration dependent bifunctional molecule. Brazilian Journal of Microbiology 41: 805-809.
