Nazwy polskie: Chloramfenikol, Detreomycyna, Chloromycetyna, Chlorocid
Nazwy łacińskie: Chloramphenicolum, Detreomycinum, Chloromycetinum
Chloramfenikol − odkrycie i zastosowanie w przeszłości
Chloramfenikol został po raz pierwszy wyizolowany przez Paula Burkholdera w 1947 roku, jako produkt metabolizmu bakterii Streptomyces venezuelae. Dzięki temu w 1948 roku wykorzystano go do pokonana dwóch epidemii tyfusu w Boliwii i Malezji. W 1949 roku Mildred Rebstock wraz z współpracownikami opisał budowę oraz dokonał jego pełnej syntezy chemicznej. Tego samego roku chloramfenikol został zatwierdzony do użytku przez Amerykańską Agencję ds. Żywności i Leków, jako pierwszy antybiotyk o szerokim spektrum działania, oraz stał się pierwszym antybiotykiem wytwarzanym syntetycznie na skalę przemysłową. W 1954 roku Roussel rozpoczął produkcję olejowej zawiesiny chloramfenikolowej. Był to długo działający preparat na tyfus sprzedawany pod nazwą Tifomycine. Preparat ten zastosowano po raz pierwszy w 1975 r. w leczeniu zapalenia opon mózgowych. Obecnie chloramfenikol jest stosowany coraz rzadziej ze względu na dużą toksyczność i dostępność skutecznych, alternatywnych antybiotyków.
Osobny artykuł: Kwas salicylowy
Chloramfenikol − wygląd, otrzymywanie i właściwości fizykochemiczne
Chloramfenikol jest aromatycznym związkiem nitrowym o charakterze alkoholu dwuwodorotlenowego. Z uwagi na obecność dwóch asymetrycznych atomów węgla, tworzy cztery izomery optycznie. Aktywna biologicznie jest jedynie forma D(-)treo, od której pochodzi nazwa detreomycyna. Chloramfenikol wytwarzany jest obecnie wyłącznie na drodze syntezy. Jedną z metod jego otrzymywania jest synteza Longa i Troutmana z wykorzystaniem 4-nitroacetofenonu jako substratu. Według Farmakopei Polskiej związek ten występuje w postaci białego, szarawobiałego lub żółtawobiałego, miałkiego, krystalicznego proszku lub drobnych kryształów, a także igieł lub wydłużonych płytek.
Substancja ta trudno rozpuszcza się w wodzie (0,25 g/100 ml w 25°C) zaś łatwo w etanolu 96%. Chloramfenikol w stanie stałym jest bardzo trwały chemicznie. Chroniony przed światłem i wilgocią nie traci swojej aktywności nawet przez kilka lat. Trwałość roztworów wodnych jest znacznie mniejsza i zależy od pH, w roztworach zasadowych może przechodzić w sole, natomiast w kwasowych hydrolizować do kwasu dichlorooctowego. Roztwory wodne chloramfenikolu poddane działaniu światła słonecznego ulegają rozkładowi, czego objawem jest ich brunatnienie.
Czytaj również: „Chronić od światła” – jakich leków dotyczy?
Chloramfenikol − właściwości lecznicze i toksyczność
Chloramfenikol jest antybiotykiem bakteriostatycznym, którego mechanizm działania polega na hamowaniu aktywności peptydotransferazy podjednostki 50 S rybosomu bakterii. Uniemożliwia to przenoszenie w cytoplazmie aktywowanych aminokwasów z kwasu RNA do rybosomów. W konsekwencji dochodzi do zahamowania syntezy białek w komórce bakterii. Związek ten działa bakteriostatyczne wobec: bakterii Gram-dodatnich (Streptococcus spp., Staphylococcus spp., Enterococcus spp., Bacillus anthracis, Listeria monocytogenes), bakterii Gram-ujemnych (Hemophilus influenzae, M. catarrhalis, N. meningitides, E. coli, P. mirabilis, Salmonella spp., Shigella spp., Stenotrophomonas maltophilia, Rickettsia) oraz Chlamydia. Chloramfenikol jest wyjątkowo aktywny wobec Salmonella typhi i Salmonella paratyphi. Wykazuje skuteczność w leczeniu: zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych (wywołanych przez Haemophilus influenza), zakażeń układu oddechowego (wywołanych przez Klebsiella pneumoniae), duru brzusznego, duru plamistego i paradurów. Prątki kwasooporne, pałeczki ropy błękitnej, pierwotniaki oraz grzyby są oporne na działanie chloramfenikolu.
Antybiotyk ten szybko przenika do tkanek oraz łatwo do ośrodkowego układu nerwowego. Wydalany jest z moczem w połączeniu z kwasem glukuronowym. Wykazuje liczne narządowe działania niepożądane. Powoduje uszkodzenie szpiku kostnego, które może skutkować aplazją szpiku. Ponadto długotrwałe jego stosowanie prowadzi do dysbakterioz i związanych z tym stanów zapalnych śluzówki przewodu pokarmowego (języka, żołądka, jelit) oraz nadkażeń grzybiczych. Podczas terapii chloramfenikolem należy stosować probiotyki, witaminę K oraz witaminy z grupy B. Niekiedy po jego zastosowaniu mogą wystąpić skórne odczyny alergiczne oraz zaburzenia ze strony ośrodkowego układu nerwowego takie jak np. depresja oraz zaburzenia świadomości i widzenia. Stosowanie chloramfenikolu jest bezwzględnie przeciwskazane u noworodków i niemowląt ze względu na występującą u nich słabą aktywność enzymów umożliwiających sprzęganie z kwasem glukuronowym. Może to prowadzić do występowania niebezpiecznego w skutkach zespołu szarego dziecka (gray syndrome) przebiegającego z dusznością, sinicą, obniżoną temperaturą ciała a nawet zapaścią. Zewnętrznie chloramfenikol stosowany jest w postaci maści na skórę (1% lub 2%) w leczeniu ropnych zmian skórnych związanych z obecnością bakterii opornych na leczenie innymi antybiotykami. Niekiedy, w postaci maści lub kropli, stosowany jest w leczeniu bakteryjnego zapalenia spojówek.
Według Farmakopei Polskiej XI chloramfenikol można stosować: doustnie, domięśniowo oraz zewnętrznie w następujących dawkach i stężeniach:
- doustnie: dawka zwykle stosowana jednorazowa: 0,5 g; dawka zwykle stosowana dobowa: 2,0 g; dawka maksymalna jednorazowa: 0,75 g; dawka maksymalna dobowa: 3,0 g,
- domięśniowo: dawka zwykle stosowana jednorazowa: 0,5 g; dawka zwykle stosowana dobowa: 2,0 g; dawka maksymalna jednorazowa: 1,0 g; dawka maksymalna dobowa: 3,0 g,
- zewnętrznie w postaci: maści (2%), maści do oczu (1%) oraz kropli do oczu (0,5%).
Chloramfenikol wchodzi w liczne interakcje z innymi równocześnie stosowanymi lekami. Wykazuje działanie antagonistycze w stosunku do: cefalosporyn, penicylin oraz makrolidów. Ponadto potęguje działanie: przeciwzakrzepowe pochodnych kumaryny, kardiotoksyczne hydantoiny oraz hipoglikemiczne pochodnych sulfonylomocznika. Przy terapii chloramfenikolem przeciwwskazane jest spożywanie alkoholu ze względu na występowanie reakcji disulfiramowej.
Sprawdź również:
Chloramfenikol − zastosowanie chloramfenikolu w recepturze
Chloramfenikol jest substancją wykorzystywaną do przygotowywania takich postaci leku recepturowego jak: krople do oczu, maści do oczu, maści i roztwory na skórę a także czopki. Wykonywanie leków z chloramfenikolem wymaga zachowania warunków jałowości. Problematyczne może okazać się wykonywanie roztworów wodnych tego związku. Ze względu na słabą rozpuszczalność chloramfenikolu w wodzie podczas przygotowywania kropli do oczu rozpuszcza się go bezpośrednio w roztworze buforowym. Dla kropli o stężeniu 0,5% stosuje się roztwór buforowy zawierający: kwas borowy 1,1 g, tetraboran sodu 0,2 g, chlorek sodu 0,2 g, wodę 98,5 g. Z kolei dla kropli 1% stosuje się bufor zawierający: kwas borowy 1,5 g, tetraboran sodu 3,0 g i wodę 95,5 g. Farmakopea Polska V zaleca by jako środek konserwujący stosować chlorek benzalkoniowy i alkohol β-fenyloetylowy, natomiast opracowanie Grażyny Samczewskiej „Receptura Aseptyczna” wydane przez Uniwersytet Medyczny w Łodzi (2012) tiomersal i alkohol β-fenyloetylowy. Obie pozycje zalecają sączenie wyjaławiające sporządzonych kropli.
Maści z detreomycyną sporządza się poprzez dokładne wymieszanie z jałowym podłożem np. maścią cholesterolową. Z kolei maści do oczu wykonuje się poprzez wymieszanie antybiotyku (wcześniej dokładnie zmikronizowanego) z jałowym podłożem np. Unguentum Oculentum simplex. Chloramfenikol wchodzi w skład farmakopealnej maści detreomycynowej (Unguentum Detreomycini, Unguentum Chloramphenicoli), którą opisuje Farmakopea Polska IV. Jest to maść typu zawiesiny o stężeniu 1% lub 2%, którą należy przygotować w warunkach aseptycznych. Jeżeli przeznaczona ma być do oczu wielkość cząstek chloramfenikolu nie może przekraczać 20μm. Zmikronizowany antybiotyk należy zawiesić w ostudzonym podłożu, które wcześniej stapia się oraz wyjaławia przez 90 minut w temp. 160°C.Unguentum detreomycini (FP IV):
Detreomycinum 1,0.lub 2,0
Paraffinum liquidum 10,0
Vaselinum album ad 100,0
Czytaj również: Warunki przechowywania wybranych surowców recepturowych
Chloramfenikol − niezgodności recepturowe
Jak wynika z opisanych powyżej właściwości chloramfenikolu nie jest on stabilny w roztworach o skrajnych wartościach pH. Należy więc zwrócić szczególną uwagę na odczyn wykonywanego leku. Wszelkie substancje zmieniające pH roztworu np.: erytromycyna, protargol, sulfacetamid sodowy, chlorowodorki efedryny, kokainy, prokainy czy woda wapienna, mogą prowadzić inaktywacji antybiotyku oraz powstania toksycznych produktów reakcji. Z tego względu nie należy łączyć ze sobą tych związków.
Osobny artykuł: Kamfora
mgr farm. Ewelina Rydzik-Strzemska
dr n. farm. Maciej Strzemski
