Nazwy polskie: Chlorowodorek efedryny, racemiczny chlorowodorek efedryny, efetonina, Ephedrosan
Nazwy łacińskie: Ephedrini hydrochloridum, Ephedrinum hydrochloricum, Ephedrinum hydrochloricum racemicum, Ephetoninum, Ephedrosanum
Chlorowodorek efedryny − odkrycie i zastosowanie w przeszłości
Efedryna to alkaloid występujący w roślinach z rodzaju Ephedra (Ephedraceae) oraz w mniejszych ilościach w innych roślinach np. z rodzaju Taxus (Taxaceae). W tradycyjnej medycynie chińskiej przęśl chińską (Ephedra sinica – má huáng) stosowano ponad 5000 lat temu m.in jako środek pobudzający oraz przeciwastmatyczny. Ephedra stosowana była w drugiej połowie XVI wieku jako środek napotny, przeciwgorączkowy, przeciwkaszlowy i pobudzający. Jako substancję wywołującą uczucie podekscytowania w obrzędach religijnych przęśl stosowali m.in. Persowie i Hindusi. W Ameryce przyjmowano doustnie lub bezpośrednio do narządów płciowych różne gatunki przęśli w profilaktyce kiły i rzeżączki. Efedryna po raz pierwszy została wyizolowana przez japońskiego chemika Nagayoshi Nagai w 1885 roku. Nagai w 1893 rokuwykorzystał efedrynę do syntezy metamfetaminy. W latach 20 XX wieku w Chinach zaczęto produkować efedrynę na skalę przemysłową i sprzedawać ją pod nazwą efetonina. Obecnie otrzymywana jest m.in. w procesie fermentacji melasy, w obecności benzaldehydu, przy użyciu drożdży piekarskich (Saccharomyces cerevisiae).
Czytaj także: Siarczan gentamycyny
Chlorowodorek efedryny − wygląd oraz właściwości fizyko-chemiczne
Efedryna to organiczny związek chemiczny zaliczany do amin niekatecholowych. Obecnie stosowana jest jako sól kwasu solnego. Według FP X chlorowodorek efedryny to biały lub prawie biały krystaliczny proszek lub bezbarwne kryształy. Substancja ta łatwo rozpuszcza się w wodzie (ok. 0,8 g/100 ml) oraz etanolu 96%. Ogrzewana rozkłada się z wydzieleniem toksycznych tlenków azotu.
Osobny artykuł: Kalkulator etanolu
Farmakopee Polskie podają także monografie dla: racemicznego chlorowodorku efedryny, efedryny bezwodnej oraz efedryny półwodnej. Wszystkie te substancje występują w postaci białego lub prawie białego krystalicznego proszku lub bezbarwnych kryształów. Ponadto rozpuszczają się w wodzie oraz etanolu.
Chlorowodorek efedryny − właściwości lecznicze, toksyczność i zastosowanie
Efedryna to związek o działaniu sympatykomimetycznym. Działa poprzez bezpośrednie pobudzenie receptorów α i β adrenergicznych, przy czym receptory β pobudza słabiej. Ponadto efedryna zwiększa uwalnianie endogennej noradrenaliny z ziarnistości neuronów w zakończeniach presynaptycznych nerwów współczulnych oraz hamuje jej wychwyt zwrotny. Aktywacja receptorów α-adrenergicznych w układzie naczyniowym indukuje skurcz obwodowych naczyń krwionośnych i wzrost ciśnienia krwi. Wzmacnia ona siłę skurczu mięśnia sercowego (działanie inotropowe dodatnie) jak również zwiększa częstość jego skurczów (działanie chronotropowe dodatnie) w wyniku pobudzenia receptorów β- adrenergicznych. Dodatkowo rozszerza oskrzela, zmniejsza wydzielanie śluzu w drogach oddechowych i stymuluje oddychanie. Przenika przez barierę krew-mózg i wykazuje działanie pobudzające na ośrodkowy układ nerwowy. Prowadzi to do zmniejszenia objawów zmęczenia takich jak np. senność oraz zwiększenia koncentracji.
Efedryna bezpośrednio pobudza receptor β3 adrenergiczny, a przez to wywołuje lipolizę zwłaszcza brunatnej tkanki tłuszczowej. Dodatkowo uruchamia proces termogenezy, zmniejsza łaknienie oraz łagodzi skurcz mięśni przewodu pokarmowego. Powoduje zwiotczenie mięśni pęcherza moczowego przy jednoczesnym skurczu jego zwieracza. Rozszerza źrenice oczu, nie porażając akomodacji. W postaci chlorowodorku stosowana jest w iniekcjach dożylnych jako lek zwężający naczynia krwionośne podczas spadków ciśnienia w anestezjologii. Podskórnie oraz domięśniowo podawana w stanach skurczowych dróg oddechowych. Dawniej stosowana zapobiegawczo w dychawicy oskrzelowej. Efedryna sosowana jest również miejscowo w postaci kropli do nosa jako lek zmniejszający przekrwienie oraz obrzęk błon śluzowych w leczeniu ostrych stanów zapalnych błony śluzowej nosa i zatok przynosowych o różnej etiologii, w tym stanów uczuleniowych. Preparatów donosowych nie należy stosować dłużej niż 5 dni.
Sprawdź również:
Chlorowodorek efedryny − działania niepożądane
Do działań niepożądanych po zastosowaniu efedryny zaliczamy: niepokój ruchowy, bezsenność, nadpobudliwość, ból głowy, zaburzenia w oddawaniu moczu (zwłaszcza u osób z przerostem prostaty), przyśpieszenie akcji serca, wzrost ciśnienia, wzmożone pragnienie, poty, biegunkę, nudności, wymioty, ból brzucha a także suchość błon śluzowych gardła i nosa. Efedryny nie należy stosować długotrwale ze względu na ryzyko rozwinięcia się uzależniania o charakterze psychozy ze wzmożoną agresywnością. Ponadto w ciągu kilku dni od rozpoczęcia przyjmowania efedryny dochodzi do szybkiego zmniejszenia się reakcji organizmu na jej kilkukrotne podawanie w krótkim odstępie czasu, na skutek wyczerpania noradrenaliny zamagazynowanej w ziarnistościach neuronów (tachyfilaksja). Przeciwwskazaniem do jej stosowania są: choroby serca, nadciśnienie, nadczynność tarczycy, stany z pobudzeniem psychicznym, lękiem, niepokojem, jaskra z ograniczonym kątem przesączania oraz gruczolak prostaty. Nie należy łączyć jej z halotanem oraz glikozydami nasercowymi ze względu na możliwość wystąpienia zaburzeń rytmu serca. Inhibitory MAO potęgują efekt jej działania.
Osobny artykuł: Azotan srebra
Według Farmakopei Polskiej XI chlorowodorek efedryny stosuje się domięśniowo oraz doustnie jako lek sympatykomimetyczny i rozszerzający oskrzela, a także w postaci kropli i maści do nosa, jako lek zwężający naczynia krwionośne w następujących dawkach i stężeniach:
- domięśniowo: dawka zwykle stosowana jednorazowa: 25 mg; dawka zwykle stosowana dobowa: 50-75 mg,
- doustnie: dawka zwykle stosowna jednorazowa: 25 mg; dawka zwykle stosowana dobowa: 50-100 mg; dawka maksymalna jednorazowa: 50 mg; dawka maksymalna dobowa: 150 mg,
- zewnętrznie: 0,5-1%.
Zgodnie z Farmakopeą Polską XI racemiczny chlorowodorek efedryny stosuje się doustnie, domięśniowo oraz dożylnie jako sympatykomimetyk oraz zewnętrznie w postaci maści i kropli do nosa w następujących dawkach i stężeniach:
- doustnie: dawka zwykle stosowana jednorazowa: 25 mg; dawka zwykle stosowana dobowa: 50-100 mg; dawka maksymalna jednorazowa: 50 mg, dawka maksymalna dobowa: 150 mg,
- domięśniowo: dawka zwykle stosowana jednorazowa: 15 mg, dawka zwykle stosowana dobowo: 45 mg,
- dożylnie: dawka zwykle stosowana jednorazowa: 3-6 mg; dawka maksymalna jednorazowa: 9 mg; dawka maksymalna dobowa: 30 mg,
- zewnętrznie: 0,5-1%.
Według Farmakopei Polskiej XI efedrynę półwodną stosuje się doustnie jako lek rozszerzający oskrzela a także w postaci kropli do nosa, jako lek zwężający naczynia krwionośne w następujących dawkach i stężeniach:
- doustnie: dawka zwykle stosowana jednorazowa: 15 mg; dawka zwykle stosowana dobowa: 15 mg; dawka maksymalna jednorazowa: 15 mg, dawka maksymalna dobowa: 15 mg,
- zewnętrznie: 0,5%.
W związku z zamieszczeniem w farmakopeach polskich kilku monografii dotyczących efedryny i jej soli oraz różnych dawek maksymalnych i stężeń tych związków należy zwrócić szczególną uwagę na to, którą substancję zapisał lekarz jako składnik leku recepturowego. Być może przy prawidłowej interpretacji recepty konieczna będzie konsultacja z lekarzem wystawiającym receptę.
Osobny artykuł: Mentol
Chlorowodorek efedryny − niezgodności recepturowe
Chlorowodorek efedryny powoduje koagulację koloidalnego roztworu srebra (reakcja wysolenia). Dlatego wykonując krople do nosa zawierające np. protargol, należy przygotować dwa roztwory: jeden z proteinianem srebra a drugi z chlorowodorkiem efedryny. Chlorowodorek efedryny zakwasza środowisko, dlatego niezgodne są z nim substancje ulegające hydrolizie w środowisku kwaśnym np. erytromycyna. Reagujące składniki należy rozdzielić i wydać osobno.
Ponadto sole alkaloidów (sole słabych zasad) w środowisku zasadowym ulegają wytrąceniu. Mimo, to w przypadku roztworów efedryny mamy do czynienia z niezgodnością pozorną ponieważ zasada efedryny łatwo rozpuszcza się w wodzie (50 g/l) i nie ulega wytrąceniu nawet przy silnie zasadowym odczynie.
Osobny artykuł: Kwas salicylowy
mgr farm. Ewelina Rydzik-Strzemska
dr n. farm. Maciej Strzemski
