Nazwa polska: Pilokarpiny chlorowodorek

Nazwa łacińska: Pilocarpini hydrochloridum, Pilocarpinum hydrochloricum, Syncarpinum hydrochloricum, Pilocarpine muriate, Pilocarpinum chloratum

Pilokarpiny chlorowodorek – historia i zastosowanie w przeszłości

Pilokarpina jest organicznym związkiem chemicznym należącym do alkaloidów imidazolowych. Alkaloidy stanowią grupę substancji o charakterze zasadowym, które w swojej cząsteczce zawierają atom azotu. Większość z nich powstaje jako wtórne metabolity roślinne, które chronią ją przed mikroorganizmami, a także drapieżnikami.

Pilokarpina naturalnie występuje w liściach krzewu Pilocarpus jaborandi i Polocarpus micophyllus pochodzących z Ameryki Południowej. Fragmenty rośliny w XIX wieku zostały sprowadzone do Europy przez brazylijskiego lekarza Symphronio Coutinho. Kształcący się w Paryżu uczony, zaskoczył francuskich medyków siłą, z jaką surowiec pobudzał pocenie, wydzielanie śliny, śluzu, a także sekrecję soków trawiennych. Cudowne liście szybko zyskały popularność w innych krajach i znalazły zastosowanie jako środek wspomagający leczenie gorączki, zapalenie płuc czy żołądka. Sama pilokarpina, która stanowiła najważniejszą substancję aktywną obecną w liściach jaborandi, została odkryta i wyizolowana dopiero w 1951 roku.

Wygląd i właściwości fizykochemiczne

Farmakopea Polska X podaje monografie dla dwóch związków pilokarpiny – chlorowodorku oraz azotanu, jednak w praktyce do wykonywania leków wykorzystywany jest pierwszy z nich. Cząsteczka pilokarpiny zbudowana jest z pierścienia imidazolowego i laktonowego połączonych grupą metylenową.

Pilocarpini hydrochloricum, czyli chlorowodorek pilokarpiny, występuje w postaci białego lub prawie białego, krystalicznego proszku i może przyjmować formę bezbarwnych kryształów. Wykazuje właściwości higroskopijne, a jego temperatura topnienia wynosi około 203˚C. Łatwo rozpuszcza się w wodzie, a także w etanolu. Jego nazwa systematyczna określana jest jako (3S,4R)-3-Etylo-4-[(1-metylo-1H-imidazol-5-ilo)metylo]-dihydrofuran-2(3H)-onu chlorowodorek. Jest substancją dosyć stabilną chemicznie, jednak nie powinien być narażany na przegrzanie. Dodatkowo jego rozpad termiczny może powodować powstawanie niebezpiecznych tlenków węgla i azotu, a także chlorowodoru.

Azotan pilokarpiny przyjmuje postać białego, krystalicznego proszku lub bezbarwnych kryształów. Łatwo rozpuszcza się w wodzie, ale w przeciwieństwie do chlorowodorku jest dość trudno rozpuszczalny w etanolu 96%. Pilocarpini nitras jest wrażliwy na światło, a w temperaturze 174˚C topnieje i ulega rozkładowi.

Czytaj również: „Chronić od światła” – jakich leków dotyczy?

Pilokarpiny chlorowodorek- mechanizm działania i zastosowanie

Pilokarpiny chlorowodorek jest selektywnym agonistą receptorów muskarynowych, który ze szczególnym powinowactwem łączy się do typu M1 i M4. Substancja wykazuje działanie parasympatykomimetyczne. Pobudza układ przywspółczulny i wywołuje efekt przeciwstawny do atropiny. Pilokarpina zwiększa wydzielanie enzymów żołądkowych, trzustkowych oraz jelitowych. Dodatkowo silnie pobudza czynność gruczołów potowych, łzowych i obecnych w układzie oddechowym gruczołów śluzowych. Oprócz tego powoduje zwężenie źrenic oraz wspomaga odpływ płynu w oku, co zmniejsza ciśnienie śródgałkowe.

Chlorowodorek pilokarpiny największe zastosowanie znajduje w okulistyce, gdzie wykorzystywany jest w leczeniu jaskry zamkniętego i otwartego kąta przesączania. Działa już po 10-15 minutach od podania, ale obecnie z powodu działań niepożądanych często zostaje zastępowany przez nowsze i bezpieczniejsze substancje. Oprócz tego pilokarpina może być podawana doustnie, co jest wykorzystywane w leczeniu objawów zespołu Sjögrena. W wyniku choroby dochodzi do zniszczenia ślinianek oraz gruczołów łzowych, co objawia się suchością jamy ustnej oraz oka. W Polsce nie jest dostępny produkt z chlorowodorkiem pilokarpiny w formie tabletek, ale możliwe jest wykonanie takiego preparatu w recepturze aptecznej.

Leki recepturowe z chlorowodorkiem pilokarpiny dużo częściej sprawdzają się jednak w terapii łysienia. Substancja podana na skórę głowy rozszerza naczynia krwionośne, co odżywia cebulki i poprawia ich ukrwienie. Stosowana w postaci wcierek, pobudza wzrost włosów, a dodatkowo zmniejsza ich wypadanie. W nagłych przypadkach pilokarpina jest używana jako antidotum w zatruciu atropiną, natomiast w badaniach medycznych na modelach zwierzęcych  może być wykorzystywana do indukowania stanu padaczkowego u gryzoni.

Pilokarpiny chlorowodorek – działania niepożądane

Według Farmakopei Polskiej XI, zarówno chlorowodorek jak i azotan pilokarpiny stosuje się doustnie, podskórnie, a także zewnętrznie w następujących dawkach:

• Doustnie
  • Dawka zwykle stosowana:
    • Jednorazowa: 0,01-0,015g
  • Dawka maksymalna:
    • Jednorazowa: 0,02g
    • Dobowa: 0,04g
• Podskórnie
  • Dawka zwykle stosowana:
    • Jednorazowa: 0,005-0,01g
    • Dobowa: 0,01g
  • Dawka maksymalna:
    • Jednorazowa: 0,01g
    • Dobowa: 0,02g
• Zewnętrznie
  • Krople do oczu: 1,0%- 4,0%
  • Maść do oczu: 2%

Wśród działań niepożądanych wywoływanych przez chlorowodorek pilokarpiny można wyróżnić podrażnienie rogówki, przekrwienie spojówek, odwarstwienie siatkówki, zmętnienie soczewki, zaburzenia akomodacji, upośledzenie zdolności adaptacji gałki ocznej do ciemności, zmniejszenie ostrości widzenia, łzawienie, a także światłowstręt. Oprócz tego pilokarpina może powodować bóle głowy, zaburzenia rytmu serca, zaburzenia naczyniowe, niedociśnienie tętnicze, zaburzenia układu oddechowego, skurcz oskrzeli, nudności, wymioty, biegunkę, nadmierne wydzielanie śliny oraz potu.

Pilokarpiny chlorowodorek – przeciwwskazania

Pilokarpina nie powinna być stosowana, gdy nie jest wskazane zwężenie źrenicy, co ma miejsce w niektórych stanach zapalnych oka oraz w kilku postaciach jaskry wtórnej. Nie należy podawać jej osobom zmagającym się z odwarstwieniem siatkówki, ubytkiem rogówki, uczulonym, a także karmiącym piersią. Substancja wykazuje działanie antagonistyczne w stosunku do leków cholinolitycznych. Szczególną ostrożność podczas stosowania chlorowodorku pilokarpiny powinni zastosować pacjenci zmagający się z chorobą Parkinsona, astmą oskrzelową, ostrą niewydolność serca, podwyższonym ciśnieniem krwi, chorobą wrzodowa żołądka czy mający trudności w oddawaniu moczu. Dodatkowo po zaaplikowaniu kropli do oczu zawierających w swoim składzie chlorowodorek pilokarpiny konieczna jest 15-20-minutowa przerwa przed podaniem kolejnego preparatu. Szczególną uwagę należy zachować w przypadku sulfacetamidu sodowego, który może doprowadzić do wytrącenia się pilokarpiny.

Niezgodności recepturowe pilokarpiny chlorowodorku

Pilokarpiny chlorowodorek wykorzystywany się do sporządzania leków w recepturze aptecznej. Używany jest przede wszystkim do otrzymywania preparatów okulistycznych: maści, a także kropli do oczu. Oprócz tego znajduje zastosowanie jako składnik wcierek pobudzających wzrost włosów i może zostać wykorzystany do sporządzenia leków podawanych doustnie. Jest surowcem zaliczanym do wykazu A, który określa substancje bardzo silnie działające. Dodatkowo opakowania leków zawierające w swoim składzie pilokarpinę oznacza się symbolem ,,trucizna”. Surowiec należy przechowywać w szczelnie zamkniętym pojemniku oraz chronić przed promieniowaniem słonecznym.

Czytaj również: Lista surowców do receptury z wykazu A, B i N

Chlorowodorek pilokarpiny nie wchodzi w interakcje z innymi substancjami, ale należy unikać łączenia go z silnymi utleniaczami. Ważnym aspektem jest fakt, że sporządzenie okulistycznego leku recepturowego wymaga specjalnego doboru składników oraz odpowiedniej metody wykonania. W celu otrzymania kropli do oczu z pilokarpiną używa się roztworu uzupełniającego w postaci 0,9% NaCl lub 1,9% H₃BO₃. W przypadku, gdy stężenie  chlorowodorku pilokarpiny wynosi 2% konieczne jest użycie Rozpuszczalnika II jako roztworu uzupełniającego. Bufor zwiększa trwałość preparatu, a tym samym skuteczność terapii. Lek oczne zawierające w swoim składzie pilokarpinę wyjaławia się przy użyciu sączków wyjaławiających.

Osobny artykuł: Najczęstsze niezgodności w lekach ocznych

Krople oczne z chlorowodorkiem pilokarpiny i metylocelulozą

Wykonanie recepty rozpoczyna się od sporządzenia kleiku z metylocelulozy, który umieszcza się w buteleczce końcowej i wyjaławia w autoklawie. Następnie odpowiednią ilość chlorowodorku pilokarpiny oraz chlorku sodu rozpuszcza się w wodzie i dodaje środki konserwujące. Na koniec mieszaninę uzupełnia się pozostałą ilością wody i przesącza przy użyciu sączka membranowego bezpośrednio do kleiku. Całość miesza się i wydaje w butelce z jałowym zakraplaczem.

Maść oczna z chlorowodorkiem pilokarpiny

Wykonanie maści ocznej rozpoczyna się od połączenia wazeliny, parafiny i lanoliny poprzez wspólne stopienie. Otrzymane w ten sposób podłoże przesącza się i wyjaławia w temperaturze 160˚C. Następnie chlorowodorek pilokarpiny rozpuszcza się w odpowiedniej ilości wody lub roztworu pomocniczego środka konserwującego. Tak otrzymaną mieszaninę wyjaławia się, a następnie łączy się z podłożem. Lek wydaje się w jałowej, aluminiowej tubce zaopatrzonej aplikatorem.

Czytaj również: Kontrola jałowości leków

Wcierka z pilokarpiny chlorowodorkiem

Przygotowanie wcierki polega na rozpuszczeniu odważonej rezorcyny oraz pilokarpiny w przepisanej ilości etanolu. Następnie dodaje się nalewkę chinową oraz pieprzową. Całość miesza się do momentu połączenia składników i wydaje w butelce z ciemnego szkła. Otrzymana wcierka zwiększa ukrwienie skóry głowy, a także pobudza porost włosów.

Czytaj również: Nalewki stosowane zewnętrznie

Literatura:

1. Farmakopea Polska X. Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. Warszawa 2014
2. Farmakopea Polska X. Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. Warszawa 2017
3. Pilokarpiny chlorowodorek. Karta charakterystyki substancji.
4. Pilokarpiny chlorowodorek. Amara.pl. Dostęp na dzień 29.12.2022 https://amara.pl/katalog-produktow/substancje-do-receptury-aptecznej/substancje-do-receptury-aptecznej-sypkie/pilokarpiny-chlorowodorek/
5. Gajewska M., Sznitowska M. Podstawy receptury aptecznej. Materiały do ćwiczeń dla studentów farmacji. Gdański Uniwersytet Medyczny. Gdańsk 2012