Nazwy polskie: chlorowodorek prokainy, chlorowodorek nowokainy, chlorowodorek polokainy

Nazwy łacińskie: Procainum hydrochloricum, Polocainum, Novocainum hydrochloricum, Geriocainum

Chlorowodorek prokainy − odkrycie i zastosowanie w przeszłości

Po raz pierwszy prokaina została zsyntezowana w 1905 roku przez chemika Alfreda Einhorna. Do użytku medycznego wprowadził ją chirurg Heinrich Braun. Związek ten otrzymał nazwę handlową Novokaina pochodzącą od łacińskich słów: nov (nowy) i caine (końcówka dla związków alkaloidowych o działaniu znieczulającym). Jako związek mniej toksyczny od kokainy i nieuzależniający, prokaina była szeroko stosowana w lecznictwie. Ponadto bardzo często porównywano siłę działania innych środków znieczulenia miejscowego właśnie do prokainy, można więc uznać, że użycie prokainy stanowiło niejako kontrolę pozytywną. Do połowy lat 40 XX wieku prokaina była stosowana w zabiegach stomatologicznych, jednak ze względu na właściwości alergizujące oraz rozszerzające naczynia krwionośne jej użycie zostało ograniczone i zastąpione przez odkrytą w 1948 roku pochodną amidową – lidokainą.

Osobny artykuł: Mydło potasowe

Chlorowodorek prokainy − wygląd i właściwości fizyko-chemiczne

Prokaina to ester N,N-dietyloaminoetylowy kwasu p-aminobenzoesowego. W lecznictwie stosowana jest w postaci chlorowodorku.  Związek ten wg Farmakopei Polskiej to biały lub prawie biały krystaliczny proszek lub bezbarwne kryształy łatwo rozpuszczalne w wodzie i etanolu 96%, jednakże z innymi lekami (np. benzylopenicyliną) może tworzyć trudno rozpuszczalne sole (penicylina prokainowa).

Sprawdź także: Kalkulator etanolu

Chlorowodorek prokainy − mechanizm działania i zastosowanie

Prokaina blokuje powstawanie potencjału czynnościowego i przewodzenie impulsów nerwowych poprzez hamowanie przepływu jonów sodowych przez napięciozależne kanały sodowe w błonie komórkowej nerwów obwodowych. Związek ten zwiększa próg wzbudzenia elektrycznego, zmniejsza tempo wzrostu potencjału czynnościowego i spowalnia propagację impulsu nerwowego, powodując w ten sposób utratę czucia. Efekt znieczulenia miejscowego jest odwracany. Ponadto uważa się, że prokaina wpływa na receptory NMDA (N-metylo-D-asparginianowe), receptory nikotynowe oraz kompleks kanał-receptor jonowy dla serotoniny. Prokaina w postaci chlorowodorku może być stosowana w znieczuleniach przewodowych (blokada pnia nerwu), rdzeniowych, a także nasiękowych. Niekiedy stosowana jest również  do blokady podpajęczynówkowej. W znieczuleniach powierzchniowych prokaina nie jest używana ponieważ nie wchłania się przez błony śluzowe. W połączeniu z benzylopenicyliną stosuje się ją w celu zmniejszenia dolegliwości bólowych podczas iniekcji oraz wydłużenia czasu działania leku. Oprócz działania miejscowo znieczulającego prokaina wykazuje także działanie przeciwarytmiczne, jednak aktywność ta nie jest wykorzystywana we współczesnym lecznictwie.

Według Farmakopei Polskiej XI chlorowodorek prokainy stosuje się jako lek miejscowo znieczulający w postaci roztworów do wstrzykiwań w następujących stężeniach: lędźwiowo: 2,0-4,0%, domięśniowo: 1,0-2,0%, dożylnie: 0,1-1,0%, nasiękowo: 0,25-0,5%, przewodowo: 1,0-2,0%, zewnątrzoponowo: 1,0-4,0%.

Osobny artykuł: Kwas borowy

Chlorowodorek prokainy − metabolizm i toksyczność

Prokaina metabolizowana jest w osoczu przez pseudocholinoesterazę do dietyloaminoetanolu i kwasu para-aminobenzoesowego (PABA), który jest sprzęgany z kwasem glukuronowym i wydalany przez nerki. Po podaniu podskórnym okres półtrwania prokainy wynosi średnio 7,7 minuty. Działanie znieczulające rozpoczyna się po około 3 minutach od momentu wstrzyknięcia i utrzymuje się od 30 do 60 minut. Wydłużenie czasu działania znieczulającego nawet do 90 minut uzyskuje się poprzez dodatek epinefryny, która utrudnia wchłanianie prokainy. Dodatek adrenaliny może przyczynić się do występowania działań niepożądanych takich jak np. omdlenia czy kołatanie serca. Dlatego preparatów złożonych prokainy z epinefryną nie należy stosować w nadciśnieniu, chorobach serca oraz w znieczuleniu palców ze względu na brak krążenia obocznego. Po podaniu dożylnym większych ilości prokainy mogą wystąpić objawy zatrucia ostrego takie jak: zawroty głowy, drżenie rąk, niepokój, drgawki (które można złagodzić podaniem chloropromazyną) i migotanie komór. W ciężkich przypadkach istnieje możliwość wystąpienia zapaści a nawet zgonu pacjenta.

Ponadto prokaina może wywoływać reakcje alergiczne przebiegające ze świądem i zaczerwieniem skóry lub w skrajnych przypadkach wstrząs anafilaktyczny. Dlatego u osób ze skłonnościami do reakcji alergicznych zaleca się przed zastosowaniem prokainy wykonać próbę uczuleniową.  Podczas iniekcji penicyliny prokainowej należy uważać aby nie została podana donaczyniowo, ponieważ może dojść do niepożądanych działań związanych z wpływem prokainy na centralny układ nerwowy (np. zespół Hoigné).

 Osobny artykuł: Kwas salicylowy

Chlorowodorek prokainy − prokaina w recepturze aptecznej

W recepturze aptecznej prokaina może być wykorzystywana do przygotowywania kropli ocznych oraz kropli do użytku wewnętrznego, chociaż takie postacie leku z prokainą nie są obecnie ujęte w monografiach Farmakopei Polskiej XI. Farmakopee Polskie II i III uwzględniają podanie doustne określając dawkę jednorazową oraz dobową. Z kolei Farmakopea Polska IV zawiera przepis na wykonanie roztworu chlorowodorku prokainy do wstrzykiwań.

W celu wykonania leku należy rozpuścić chlorowodorek prokainy w wodzie do wstrzykiwań, dodać kwasu solnego i uzupełnić wodą do 1000 ml. Otrzymany roztwór przesączyć i rozlać do ampułek lub naczyń wielodawkowych i wyjaławiać w temperaturze 100°C przez 30 minut.

Jak wspomniano powyżej prokaina może być również składnikiem kropli ocznych:

Masa wody potrzebna do otrzymania roztworu izotonicznego substancji leczniczych (tj. 1,65 g) stanowi mniej niż 20% masy kropli. Dlatego jałowy siarczan cynku i chlorowodorek prokainy należy rozpuścić jedynie w jałowym roztworze 1,9% kwasu bornego. Następnie należy dodać 5 kropli roztworu adrenaliny z ampułki i uzupełnić do 10 gramów jałowym roztworem 1,9% kwasu bornego. Gotowe krople należy  przesączyć przez sączek wyjaławiający do jałowej butelki z zakraplaczem.

Sprawdź także:

• ichtiol
• chlorowodorek efedryny
• mentol
• kamfora
• azotan srebra
• neomycyna

Chlorowodorek prokainy − niezgodności recepturowe

Podczas sporządzania leków recepturowych z prokainą należy zwrócić uwagę na konieczność rozdzielania tej substancji od sulfonamidów. Związki te działają bakteriostatycznie przez hamowanie biosyntezy kwasu foliowego w komórkach bakteryjnych. Substratem do tej syntezy jest PABA. Jeśli stężenie PABA w ustroju wzrasta (przez metabolizowanie prokainy) to obserwuje się znaczne ograniczenie działania bakteriostatycznego sulfonamidów.

Osobny artykuł: Niezgodności recepturowe

Bibliografia:

1. Reuter U.R.M., Oettmeier R., Nazlikul H. (2017) Procaine and procaine-base-infusion: A review of the safety and fields of application after twenty years of use. Clin Res Open Access. 4(1). Doi: http://dx.doi.org/10.16966/2469-6714.127.
2. Kostowski W., Herman Z. (2010) Farmakologia t. II. PZWL.
3. Samczewska G. (2012) Receptura aseptyczna. Uniwersytet Medyczny w Łodzi.
4. Jachowicz R. (2007) Farmacja praktyczna. PZWL.
5. Buczko W., Danysz A. (2016) Kompendium farmakologii i farmakoterapii. Edra Urban & Partner/Elsevier.
6. https://www.drugbank.ca/ (dostęp na dzień 08.08.2019).
7. Farmakopea Polska XI. (2017) Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne.
8. Adamski M., Kowalski G., Olczak B.,Wieczorowska-Tobis K. (2015) Leki miejscowo znieczulające wczoraj i dziś. Anestezjologia i Ratownictwo 9: 433-449.
9. Trąbska- Świstelnicka M., Wiernicka-Menkiszak M., Samulak-Zielińska R. (2009) Rozwój znieczulenia miejscowego w polskiej stomatologii. Dent. Med. Probl. 46(4): 519-523.
10. Karta Charakterystyki Produktu Leczniczego: Penicillinum Procainicum L TZF.
11. Malamed S.F. (2017) Środki znieczulenia miejscowego. Najważniejsze leki w stomatologii. Magazyn Stomatologiczny. 9: 30-35.