Czopki – krótka charakterystyka postaci leku

Zgodnie z informacjami zawartymi w aktualnej Farmakopei czopki to stałe jednodawkowe preparaty przeznaczone do stosowania do jam ciała. Kształt, objętość i konsystencja czopków są cechami, które różnicują je między sobą i przystosowują do miejsca aplikacji [1,2].

Co do zasady, czopki zawierają jedną lub kilka substancji czynnych, które rozpuszczone są bądź zawieszone w podłożu. Po zaaplikowaniu czopek roztapia się pod wpływem temperatury ciała, a uwolniona z nośnika substancja lecznicza wywiera miejscowe lub ogólnoustrojowe działanie terapeutyczne.

Do substancji leczniczych, które po uwolnieniu z czopka działają miejscowo, zaliczamy m.in. leki przeciwzapalne, ściągające, przeciwświądowe (stosowane głównie w postaciach doodbytniczych, w leczeniu żylaków odbytu). Z kolei substancje przeciwgrzybicze, przeciwbakteryjne i przeciwpierwotniakowe są częstym składnikiem działających miejscowo globulek dopochwowych. Natomiast czopki o działaniu ogólnoustrojowym to głównie leki rozkurczowe, uspokajające oraz niesterydowe leki przeciwzapalne [2,3].

Wykonanie czopków w aptece 

Czopki są jedną z rzadziej przepisywanych postaci leków recepturowych. Pierwotnie wykonywało się je poprzez ręczne wytaczanie odpowiednich kształtów, do czego używano jałowej deseczki oraz stolniczki [3]. Innymi metodami, które mogą być wykorzystywane do przygotowywania czopków w aptece, są: metoda wylewania stopionej masy do odpowiednich form oraz wytłaczanie globulek i czopków w prasie [3]. Warto podkreślić, że w procesie produkcyjnym czopków coraz częściej wykorzystuje się unguatory. Urządzenia te nie tylko mieszają przepisane składniki leku, ale także pozwalają na szybkie i dokładne stopienie podłoża przy ustawieniu odpowiedniego poziomu obrotów i czasu trwania. Następnie uzyskany płyn wylewany jest do specjalnych foremek, w których zastyga i wydawany jest pacjentowi [1,3].

Masło kakaowe to surowiec recepturowy posiadający odpowiednią temperaturę topnienia (stapia się w kontakcie z temperaturą ludzkiego ciała) oraz obojętny charakter, dlatego jest jednym z najczęściej przepisywanych do sporządzania czopków podłoży. Mimo wielu zalet popularność masła kakaowego odnosi się tylko do Polski. W przemyśle farmaceutycznym i krajach z bardziej rozwiniętą recepturą praktycznie nie wykorzystuje się tego surowca. Wynika to głównie z faktu, że jest on niestabilny chemicznie (przechowywany w nieodpowiednich warunkach szybko podlega procesom jełczenia). Ponadto nie ulega kontrakcji, dlatego przed wylaniem masy czopkowej do foremek zaleca się wysmarowanie ich parafiną ciekłą. Z kolei podczas ogrzewania tworzy metastabilne odmiany polimorficzne, które mogą utrudniać zestalanie się podłoża [1,4].

Osobny artykuł: Wyjaławianie masła kakaowego – metody oraz zastosowanie

Czopki – częste błędy recepturowe

1. Nieodpowiednia masa

Podłoża wykorzystywane do wykonania czopków cechuje różna gęstość. W praktyce oznacza to, że w zależności od tego, jaki surowiec wykorzystujemy jako bazę, inna masa powinna być odważona do uzyskania postaci leku o konkretnej wadze. Dlatego też, podczas sporządzania czopków przez wytłaczanie w prasie i wylewanie zwykło się obliczać współczynnik wyparcia, określający ilość podłoża (wyrażoną w gramach) przypadającą na jednostkę substancji leczniczej [1].

Z kolei jeśli w wykonywanej recepcie zapisano duże ilości sproszkowanych substancji, zaleca się proporcjonalnie zmniejszyć ilość wykorzystanego podłoża. W tym celu najczęściej stosuje się poniższy wzór:

M = F – (f x s)

gdzie:

M – całkowita ilość podłoża;

F – pojemność rzeczywista formy pozyskana z procesu standaryzacji – zwielokrotniona przez ilość czopków;

f – współczynnik wyparcia;

s – masa substancji leczniczej w gramach wyznaczona dla wszystkich czopków.

Sprawdź także: Kalkulator masła kakaowego dla czopków i globulek

Niedokładne przeprowadzenie przedstawionych obliczeń może doprowadzić do sporządzenia zbyt dużej lub zbyt małej ilości masy czopkowej. Zarówno pierwszy jak i drugi przypadek mogą prowadzić do powstania postaci leku o nieodpowiednich właściwościach terapeutycznych, co oznacza, że mogą stanowić potencjalne zagrożenie dla stosującego je pacjenta.

2. Niedoskonały proces technologiczny

Nieprawidłowe obliczenie ilości potrzebnych do sporządzenia składników, zła jakość wykorzystywanych surowców oraz duże straty w procesie technologicznym mogą doprowadzić do powstania niedostatecznej ilości masy czopkowej. Następstwem opisywanej sytuacji może być kłopot z uzyskaniem przepisanej ilości czopków o odpowiedniej gramaturze. Nadlewanie nie do końca wypełnionej masą formy do czopków, może doprowadzić do powstania łamliwej postaci leku o niejednolitej konsystencji, której prawidłowa aplikacja będzie niemożliwa.

Aby uniknąć tej trudności, zaleca się wykonywanie dokładnych obliczeń, uwzględniających niewielki nadmiar podłoża. Staranne przenoszenie odważnych substancji do podłoża, pozwala zredukować straty powstałe w trakcie procesu technologicznego. Ponadto wykorzystywanie dobrych jakościowo surowców firmy Galfarm wspiera wytwarzanie leku o odpowiednich właściwościach, zapobiega wytrącaniu się osadu czy rozwarstwianiu masy czopkowej.

3. Nieprawidłowe przechowywanie

W przypadku sporządzania czopków na bazie masła kakaowego przygotowaną masę o konsystencji płynnego jogurtu należy przenieść do odpowiednich jednodawkowych foremek. Następnie, zapakowane foremki umieszcza się w lodówce. Działanie to ma na celu schłodzenie produktu i doprowadzenie do zestalenia się masy. Jest to jeden z kluczowych etapów procesu produkcyjnego, bez którego nie jest możliwe uzyskanie leku nadającego się do aplikacji.

Ominięcie lub skrócenie chłodzenia może doprowadzić do niecałkowitego zastygnięcia masy. Natomiast długotrwałe przechowywanie czopków poza lodówką może skutkować nadtopieniem leku i uniemożliwić jego zastosowanie. Dlatego też zaleca się sporządzać czopki na kilka godzin przed wydaniem, tak by możliwe było zestalenie stworzonej masy w lodówce. Ponadto podczas wydawania leku pacjentowi, należy go poinformować go o odpowiednich warunkach przechowywania leku.

4. Problemy z masłem kakaowym

Przegrzanie masła kakaowego to jeden z częstszych błędów, który prowadzi do uzyskania produktu o niezadowalającej konsystencji. Długotrwałe ogrzewanie tego substratu może prowadzić do zapoczątkowania procesu transformacji polimorficznej. Utworzona postać charakteryzuje się niższą temperaturą topnienia, dlatego też przygotowane w ten sposób czopki mogą nie zastygać. Przy wyborze odpowiedniego dostawcy surowca warto zwrócić uwagę na formę, w jakiej jest dostarczany. Masło kakaowe firmy Galfarm dostarczane jest w formie wygodnych do odważenia peletek, które się nie zbrylają. Ponadto taka konsystencja półproduktu jest wygodna podczas obróbki w mikserze aptecznym – szybciej stapia się, prowadzi do wytworzenia konsystencji płynnego jogurtu [3,4].

5. Niezgodności recepturowe

Przed przystąpieniem do wykonania czopków warto dokładnie przeanalizować skład recepty pod kątem występowania niezgodności. Przeoczenie tego typu interakcji może doprowadzić do zepsucia postaci leku, narazić aptekę na dodatkowe koszty, oraz stworzyć zagrożenie dla zdrowia pacjenta.

Jedną z bardziej charakterystycznych niezgodności jest rozdział składników masy czopkowej zawierającej ichtiol oraz masło kakaowe. Aby uniknąć zepsucia mieszaniny, zaleca się dodanie lanoliny lub oleju rącznikowego (w ilości równoważnej do masy użytego ichtiolu) [2]. Podczas sporządzania czopków w mikserze aptecznym można uniknąć niezgodności poprzez zastosowanie właściwej kolejności wprowadzania składników do tuby (np. rozdzielając substancje niezgodne mieszaniną proszków).

Warto również zachować szczególną ostrożność podczas łączenia balsamu peruwiańskiego z tlenkiem cynku, ponieważ istnieje wysokie prawdopodobieństwo wydzielenia balsamu z mieszaniny. Aby uniknąć powstania niezgodności, zaleca się zastosowanie odpowiedniej kolejności mieszania składników, tak by uniknąć ich bezpośredniego łączenia [5].

Z kolei podczas sporządzania recepturowych czopków z adrenaliną warto pamiętać o tym, że jest to substancja niezwykle podatna na utlenianie. Dlatego nie zaleca się łączenia jej z zawierającą nadtlenki lanoliną, która może przyspieszyć rozkład epinefryny [6,7].

Osobny artykuł: Niezgodności recepturowe – reakcje utleniania i redukcji

Przykłady recept

Zastosowanie: stała postać leku, stosowana w leczeniu trudno gojących się owrzodzeń i żylaków odbytu [8].

Zastosowanie: stała postać leku, stosowana ze względu na właściwości antyseptyczne w leczeniu hemoroidów.

Zastosowanie: stała postać leku, stosowana ze względu na właściwości antyseptyczne i ściągające w leczeniu żylaków odbytu.

Zastosowanie: stała postać leku, stosowana ze względu na właściwości przeciwbakteryjne w stanach zapalnych pochwy [1].

Podsumowując, receptura czopków to zagadnienie skomplikowane, które może sprawiać wiele trudności początkującym farmaceutom. Zbudowanie silnej podstawy teoretycznej pozwoli uniknąć podstawowych błędów popełnianych w pokoju recepturowym. Ponadto korzystanie z wysokiej jakości surowców recepturowych firmy Galfarm, ułatwi proces sporządzania czopków i pozwoli uzyskać bezpieczny lek o zadowalających właściwościach.

Literatura:

1. Małgorzata Sznitowska, Farmacja Stosowana – Technologia Postaci Leku. Warszawa: PZWL, 2017.

2. R. A. Polskiego, „Repetytorium do specjalizacji – czopki. – Aptekarz Polski.” http://www.aptekarzpolski.pl/2017/10/repetytorium-do-specjalizacji-czopki/ (accessed Apr. 20, 2020).

3. „Czopki sporządzane metodą ręczną – Receptura.pl.” https://receptura.pl/czopki-sporzadzane-metoda-reczna/ (accessed Jul. 13, 2021).

4. „Wyjaławianie masła kakaowego – metody – Receptura.pl.” https://receptura.pl/wyjalawianie-masla-kakaowego-metody-oraz-zastosowanie/ (accessed Jul. 13, 2021).

5. „Balsam peruwiański – Balsamum peruvianum – Receptura apteczna.” https://receptura.edu.pl/balsam-peruwianski-balsamum-peruvianum/ (accessed Jul. 13, 2021).

6. R. A. Polskiego, „Trudności i niezgodności recepturowe. – Aptekarz Polski.” http://www.aptekarzpolski.pl/2016/01/trudnosci-i-niezgodnosci-recepturowe/ (accessed Oct. 03, 2019).

7. „Niezgodności recepturowe – analizator – Portal opieka.farm.” https://opieka.farm/receptura/niezgodnosci-recepturowe/ (accessed Jul. 13, 2021).

8. „Monitorowanie procesu sporządzania leku na podstawie przykładów stałych i półstałych postaci leku. – Aptekarz Polski.” https://www.aptekarzpolski.pl/wiedza/monitorowanie-procesu-sporzadzania-leku-na-podstawie-przykladow-stalych-i-polstalych-postaci-leku/ (accessed Jul. 13, 2021).