Historia wykorzystania trójtlenku arsenu
Historia arszeniku sięga około II wieku p.n.e. Związek wykorzystywany był nie tylko jako trucizna. Powszechnie używano go do konserwacji skór, drewna oraz do wyrobu farb i szkła. Związki arsenu stosowano także w medycynie ze względu na właściwości antyseptyczne, przeciwgorączkowe, żółciopędne, rozkurczowe, uspokajające i tonizujące. W medycynie chińskiej trójtlenku arsenu używano do leczenia kiły, łuszczycy i chorób stawów. W 1878 r. arszenik został po raz pierwszy wykorzystany jako chemioterapeutyk u pacjenta z przewlekłą białaczką szpikową, jednak terapia nie przyniosła zamierzonych efektów. W kolejnych latach podejmowano dalsze próby leczenia arszenikiem pacjentów onkologicznych. Doustna podaż tego związku okazała się jednak zbyt toksyczna, dlatego w 1971 r. rozpoczęto próby jego infuzji dożylnej. Taki sposób leczenia okazał się korzystny. W roku 2000 preparat trójtlenku arsenu został zarejestrowany przez Food and Drug Administration do leczenia chorych z ostrą lub nawrotową białaczką promielocytową.
Osobny artykuł: Farmakopea Polska
Arszenik jako surowiec recepturowy
Arszenik to biała drobnokrystaliczna substancja. Słabo rozpuszcza się w wodzie, roztwarza się natomiast w kwasie solnym zawartym w soku żołądkowym, co powoduje znaczną toksyczność po podaniu doustnym. Trójtlenek arsenu nie ma wyczuwalnego smaku ani zapachu. Według Farmakopei Polskiej XI Arsenii trioxidum należy do wykazu A – substancji bardzo silnie działających. Obecnie surowiec nie jest wykorzystywany do produkcji leków recepturowych, jednak w FP IV zawarta była monografia leku Solutio arsenicalis Fovleri, w skład którego wchodził trójtlenek arsenu.
Solutio arsenicalis Fovleri wg. FP IV
Rp. | |
Arsenicum Trioxidatum | 1,0 |
Kalii carbonas | 1,0 |
Aqua | q.s. |
Acidum aceticum 6% | q.s. |
Ethanolum 95% | 10,0 |
Oleum Archangelicae | q.s. |
Roztwór Fowlera o powyższym składzie jest bezbarwnym płynem o odczynie alkalicznym, z charakterystycznym zapachem olejku arcydzięglowego. Oleum Archangelicae pełnił rolę nie tylko corrigens, lecz też swoistego znacznika dla tego preparatu. Olejek – dając charakterystyczny zapach – pozwalał odróżnić lekarstwo z dodatkiem arszeniku od innych leków.
Osobny artykuł: Roztwory w aptecznej recepturze
W FP IV można znaleźć informacje o interakcjach 1% arsenianu potasu z innymi lekami. Roztwór Fowlera przepisany z nalewką spirytusową tworzy osad. Jeżeli dodatkowo nalewka zawiera alkaloidy, to skutkiem alkaliczności roztworu Fowlera alkaloidy te będą strącone i przez to mogą powodować zatrucie przez niedokładne dozowanie. Roztworu Fowlera nie należy przepisywać z lekami żelazistymi, jak np. syrop z jodkiem żelazawym. W razie otrzymania takiego przepisu, aptekarz powinien dodać niewielką ilość kleiku gumy arabskiej.
Roztwór Fowlera był wykorzystywany w leczeniu łuszczycy – zazwyczaj w rozcieńczeniu z wodą miętową (1+3), również jako lek przeciwanemiczny i antymitotyczny oraz po złamaniach kości. Solutio arsenicalis Fovleri powszechnie stosowany był aż do XX wieku.
Należy wspomnieć także, że dawka toksyczna arszeniku wynosi ok 10-50 mg. Niedokładne dawkowanie leku często powodowało zatrucia przewlekłe o nieswoistych objawach takich jak ciemnienie skóry, wypadanie włosów, czy bóle brzucha. Dawka śmiertelna arszeniku przy ostrym zatruciu wynosi 70-200 mg. Przy dostatecznie dużej dawce do zgonu dochodzi w ciągu kilku godzin. Do zatrucia może dojść także przez skórę i drogi oddechowe.
Osobny artykuł: Leki recepturowe stosowane w leczeniu kaszlu
Piśmiennictwo:
- Kulik-Kupka, K.; Koszowska, A.; Bronczyk-Puzon, A.; Nowak, J.; Gwizdek, K.; et al. Arsen – trucizna czy lek? Medycyna Pracy; Lodz Tom 67, Nr/wydanie 1, (2016): 89-96. DOI:10.13075/mp.5893.00322
- Chmielak Wojciech, Ściąga z receptury, Szczecin 2014 http://members.upcpoczta.pl/w.chmielak7/sciaga4.pdf
- Koskowski Bronisław, Nauka o przyrządzaniu leków i ich postaciach., Warszawa 1927 http://dlibra.wum.edu.pl/Content/679/ZBG_m1046_sKS458_t1_zw.pdf
- https://portal.abczdrowie.pl/arszenik-charakterystyka-zastosowanie-zatrucie
- https://minnie-kryminalistka.pl/krolowa-trucizn-i-trucizna-krolow-czyli-krotka-historia-arszeniku/
- http://medycznyolej.org/drugie-oblicze-arszeniku/
- https://leki-i-fakty.pl/arszenik-zabojca-czy-zbawiciel/
- https://www.shutterstock.com/pl/image-photo/bottle-arsenic-bowl-rice-1160773786