Farmakopea określa rozpuszczalność substancji od bardzo łatwo rozpuszczalnych do praktycznie nierozpuszczalnych. W przypadku substancji, które z reguły rozpuszczają się trudno, celem ułatwienia sporządzenia roztworu bardzo ważne jest rozdrobnienie substancji, np. poprzez roztarcie w moździerzu, a także mieszanie za pomocą szkła laboratoryjnego. W ten sposób zwiększona jest powierzchnia zderzenia cząsteczek substancji z rozpuszczalnikiem, co przyśpiesza proces rozpuszczania. Natomiast jak zwiększyć rozpuszczalność substancji?
Podwyższenie temperatury
Zazwyczaj im wyższa temperatura rozpuszczalnika, tym większa jest rozpuszczalność substancji stałej. Ponadto podwyższenie temperatury przyśpiesza rozpuszczanie substancji. Przykładami substancji, które należy rozpuszczać na gorąco, są:
- kwas borowy,
- mleczan etakrydyny,
- chlorowodorek papaweryny,
- aminofenazon.
Zmiana pH roztworu
Rozpuszczalność substancji o charakterze kwasów lub zasad zależy od pH. Przykładem jest fenobarbital, który bardzo słabo rozpuszcza się w środowisku kwaśnym lub obojętnym. Dlatego też wprowadzany jest do roztworów wodnych w postaci soli sodowej ze zwróceniem uwagi na to, czy składniki leku obniżające pH nie spowodują jego wytrącenia.
Rp.
Luminali Natrii 1,0
Ammonii bromati 5,0
Neospasmini 10,0
Aquae dest. ad 100,0
Bromek amonu i Neospasmina zakwaszają środowisko, w wyniku czego wytrąca się fenobarbital. Należy skonsultować z lekarzem zamianę bromku amonu na bromek sodu.
Osobny artykuł: Niezgodności recepturowe – wytrącanie słabych kwasów
Współrozpuszczalnik
Zastosowanie kosolwentów polega na wprowadzeniu do układu innego rozpuszczalnika niż woda, który się z nią miesza, celem uzyskania optymalnej stałej dielektrycznej dla rozpuszczenia substancji. Najczęściej rozpuszczalnikiem tym jest etanol, izopropanol, glicerol, glikol propylenowy lub makrogol.
Rp.
Mentholi 0,1
Glyceroli 10,0
M.f. Sol.
Rozpuszczalność mentolu w glicerynie jest przekroczona. Należy rozpuścić substancję w 1 g etanolu 96° i połączyć tak otrzymany roztwór z glicerolem.
Zastosowanie współrozpuszczalnika sprawdza się również w przypadku roztworów do wstrzykiwań, aby podać lek w jak najmniejszej objętości, jednocześnie bez możliwości całkowitego zastąpienia wody.
Kompleksowanie
Innym sposobem na zwiększenie rozpuszczalności substancji jest tworzenie związków kompleksowych. W recepturze aptecznej sposób ten wykorzystuje się do otrzymania roztworów jodu, kiedy to jod rozpuszcza się w wodnym roztworze jodku potasu.
Rp.
Iodi 1,5
Kalii iodidi 3,0
Glyceroli 50,0
M.f.sol.
W celu poprawnego wykonania leku należy najpierw rozpuścić jodek potasu w małej ilości wody dodanej kosztem glicerolu, następnie rozpuścić w powstałym roztworze jod, a na koniec wprowadzić glicerol.
Sprawdź również: Płyn Lugola – definicja i zastosowanie
Jak zwiększyć rozpuszczalność substancji – solubilizacja
Solubilizacja to proces, w którym do zwiększenia rozpuszczalności substancji wykorzystuje się solubilizatory, czyli tzw. pośredniki rozpuszczania. Możemy wyróżnić solubilizację hydrotopową i micelarną. W przypadku tej pierwszej solubilizator jest związkiem zawierającym grupy polarne, tworzącym dobrze rozpuszczane asocjaty z substancją leczniczą. Z kolei w przypadku solubilizacji micelarnej pośrednik rozpuszczania to substancja amfifilowa, umożliwiająca tworzenie miceli.
Solubilizacja hydrotopowa
Zjawisko to wykorzystuje się do zwiększenia rozpuszczalności metyloksantyn w wodzie. Stosowane są następujące połączenia teofiliny lub kofeiny z substancjami polarnymi:
- aminofilina (Aminophyllinum) jako połączenie teofiliny i etylenodiaminy,
- kofeina z benzoesanen sodu (Cofeinum et Natrii benzoas)
- kofeina z salicylanem sodu (Coffeinum et Natrii salicylas).
Solubilizacja micelarna
Przykładem solubilizatów micelarnych wykorzystywanych w recepturze są roztwory wodne witamin A oraz A+D3. Umożliwiają one użycie witamin w roztworach o charakterze polarnym, np. płukance glicerynowej. Należy jednak pamiętać, że tworzą niezgodności z podłożami maściowymi zawierającymi emulgatory typu w/o, np. euceryną.
Osobny artykuł: Euceryna, woda, wodne roztwory witamin A i E – czy takie połączenie surowców jest stabilne?
Bibliografia:
- Jachowicz R., Receptura apteczna, 2015, PZWL, Warszawa.
- Krówczyński L., Ćwiczenia z receptury, 2000, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
