Nazwy polskie: Kwas borowy, kwas borny, kwas ortoborowy
Nazwa łacińska: Acidum boricum
Kwas borowy − odkrycie i zastosowanie w przeszłości:
Kwas borny został po raz pierwszy otrzymany przez niemieckiego naukowca Wilhelma Homberga w 1702 roku, z tetraboranu sodu. W przemyśle spożywczym kwasu bornego używano jako konserwantu żywności, natomiast w lecznictwie głównie jako środka odkażającego. Kwas borowy nazywano początkowo solą uspokajającą Homberga (Sal Sedativum Hombergi) mimo, iż działania uspokajającego nie posiada. Właściwości odkażające kwasu bornego wykorzystywano, dodając go do różnego rodzaju roztworów oraz maści. Przykładowe recepty na leki z przełomu XIX i XX wieku zawierające kwas borny podano poniżej:
Unguentum acidi borici (Komentarz do VIII wydania Farmakopei Austryjackiej; Farmakopea Niemiecka V)
Rp.
Acici borici subtilissime pulver 10 cz.
Vaselini 90 cz.
M.f. ung.
Unguentum acidi borici Listeri (Taksa Rosyjska)
Rp.
Acidi borici pulverati 1 cz.
Cerae albae 1 cz.
Olei Amygdalarum 2 cz.
Paraffini solidi 2 cz.
M.f. ung.
Acidum boroglicerinatum (Borogliceryna) (Farmkopea Rosyjska VI)
Rp.
Acidi borici crystallisati 9 cz.
Glycerini 14 cz.
M.f. sol.
Osobny artykuł: Ichtiol
Kwas borowy − wygląd oraz właściwości fizyczne i chemiczne
Kwas borowy to nieorganiczny związek chemiczny o właściwościach słabego kwasu. Według Farmakopei Polskiej X występuje w postaci białego lub prawie białego krystalicznego proszku, bezbarwnych błyszczących płatków tłustych w dotyku, a także białych lub prawie białych kryształów. Związek ten jest rozpuszczalny w etanolu 96% i wodzie o temperaturze pokojowej, łatwo rozpuszczalny w glicerolu 85% oraz we wrzącej wodzie. Jego współczynnik wyparcia wynosi 0,67 a gęstość 1,435 g/ cm3. Najczęściej stosowanym w recepturze aptecznej rozpuszczalnikiem kwasu bornego jest woda, stąd istotna jest znajomość jego rozpuszczalności w różnych temperaturach, przykładowo w temp.: 0°C-2.52 g, 20°C-4.72 g; 25°C-5.7 g; 80°C-19.10 g; 100°C-23.57 g.
Osobny artykuł: Kalkulator etanolu
Kwas borowy − właściwości lecznicze, toksyczność oraz zastosowanie
Kwas borowy to jedyny kwas nieorganiczny stosowany w lecznictwie jako antyseptyk skóry i błon śluzowych. Wykazuje on słabe działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze (wg FP XI) ponadto ściągające oraz wysuszające. Stosowany jest głównie w postaci roztworów, maści, gałek dopochwowych, a także zasypek do stóp. Obecnie podważana jest zarówno skuteczność jak i bezpieczeństwo jego stosowania. Kwas borny łatwo wchłania się przez uszkodzony naskórek (rany, oparzenia) oraz błony śluzowe, a po dłuższym stosowaniu kumuluje się w organizmie. Działa toksycznie m.in na wątrobę, nerki oraz układ nerwowy. Ze względu na to Farmakopee Polskie VIII, IX, X i XI obniżyły aż pięciokrotnie najwyższe stężenie zwykle stosowane kwasu borowego podawanego dopochwowo z 10% (wg FP VI) do 2%.
Sprawdź także: #02 Kwas borowy – podcast
Kwas borny szczególnie niebezpieczny jest dla małych dzieci. Ponadto wykazano toksyczne działanie na reprodukcję oraz rozwój płodu. Substancje powodujące przekrwienie skóry zwiększają wchłanianie związków boru do organizmu, a tym samym możliwość zatrucia. Ze względu na toksyczność kwas borny można używać krótkotrwale, tylko zewnętrznie na nieuszkodzoną skórę (wchłanianie w niewielkim stopniu) u dzieci powyżej 11. roku życia oraz dorosłych. Do objawów zatrucia związkami boru zaliczamy: wymioty, biegunkę, brak łaknienia, krew w stolcu, uszkodzenie wątroby oraz nerek, stany splątania, drgawki.
Według Farmakopei Polskiej XI kwas borny stosowany jest tylko zewnętrznie w postaci:
- roztworu o stężeniu 1%-3%,
- maści o stężeniu 1%-3%,
- maści do oczu o stężeniu 3%,
- zasypki o stężeniu 1%-10%,
- roztworu dopochwowego o stężeniu 1%-2%,
- globulek dopochwowych zawierających nie więcej niż 0,06 g kwasu bornego na globulkę.
Kwas borowy często przepisywany jest przez lekarzy jako składnik leku recepturowego. Najczęściej przygotowuje się jego roztwór wodny o stężeniu 3% (Solutio Acidi borici 3%). Roztwór ten stosuje się m.in do odkażania zmienionej zapalnie skóry, powierzchownych uszkodzeń naskórka oraz stanów zapalnych narządów moczowo-płciowych. Roztwór ten stosuje się również jako składnik maści i kremów recepturowych. Ponadto kwas borny jest składnikiem farmakopealnej 10% maści bornej. Monografie tej maści zostały zawarte w większości polskich farmakopei, jednakże farmakopee II i III zalecały zastosowanie wazeliny żółtej jako podłoża maściowego (podobnie jak dawne farmakopee austriackie i niemieckie) i dopiero w farmakopei polskiej IV dokonano zmiany w składzie maści, zalecając stosowanie wazeliny białej. Wykonanie 100 gramów maści bornej polega na miałkim sproszkowaniu kwasu bornego i roztarciu z ok. 10 gramami stopionej wazeliny. Następnie należy porcjami dodawać pozostałą cześć podłoża, ucierając maść do pełnej homogenności.
Kwas borny znalazł zastosowanie także w recepturze leków do oczu. Izotoniczy z płynem łzowym jest jego roztwór o stężeniu 1,9% i pH 5. Stosuje się go do stabilizacji roztworów substancji leczniczych, które są trwałe w środowisku o odczynie kwaśnym, takich jak np. chlorowodorek kokainy, siarczan neomycyny czy chlorowodorek prokainy.
Osobny artykuł: Kwas salicylowy
Kwas borowy − niezgodności recepturowe oraz interakcje
Roztwory kwasu bornego wchodzą w interakcje m.in. z: balsamem peruwiańskim, koloidalnymi roztworami srebra oraz metenaminą. Połączenie balsamu peruwiańskiego z kwasem bornym prowadzi do wytrącenia osadu. Należy unikać bezpośredniego łączenia tych składników, ewentualnie zachować odpowiednią kolejność mieszania reagujących ze sobą komponentów (balsam peruwiański i kwas borowy należy wymieszać oddzielnie z pozostałymi substancjami przepisanymi na recepcie, a na końcu połączyć).
Niezgodność polegająca na przekroczeniu rozpuszczalności substancji leczniczej:
Rp.
Acidi borici 10,0
Aquae ad 100,0
M.f. sol.
D.S. Zewnętrznie – do celów weterynaryjnych
Kwas borny rozpuści się w przepisanej ilości we wrzącej wodzie, jednakże po ochłodzeniu roztworu do temperatury pokojowej ulegnie wytrąceniu. W celu poprawnego wykonania leku należy dodać innego rozpuszczalnika, w którym kwas borny rozpuszcza się łatwo. W tym przypadku zastosować należy dodatek glicerolu 85%.
Osobny artykuł: Roztwory
Niezgodność polegająca na reakcji wysolenia:
Rp.
Protargoli 0,2
1,9% Sol. Acidi borici ad 10,0
M.f. gtt.
D.S. Krople do oczu
Protargol (proteinian srebra) ulega koagulacji w obecności roztworu kwasu borowego. Wytrącenie srebra w postaci ciemnego osadu następuje drugiego dnia po wykonaniu leku. Aby uniknąć niezgodności, należy użyć 1,6% roztwór azotanu potasu zamiast 1,9% roztworu kwasu borowego (po konsultacji z lekarzem).
Sprawdź również:
mgr farm. Ewelina Rydzik-Strzemska
dr n. farm. Maciej Strzemski
