Powtórka z technologii postaci leku – maści

Maść (łac. Unguentum) to półstała postać leku, która charakteryzuje się odpowiednimi właściwościami plastycznymi umożliwiającymi jej rozsmarowywanie na powierzchni błon śluzowych i skóry. Inne ważne cechy tej postaci leku to posiadanie zadowalającej przyczepności do powierzchni aplikacji oraz jednorodny wygląd.

Jeśli chodzi o właściwości terapeutyczne, to zazwyczaj stosuje się je w celu:

• wywołania miejscowego działania zawartych w nich substancji leczniczych,
• uzyskanie ogólnoustrojowego działania w wyniku przezskórnej penetracji substancji leczniczych,
• wzmocnienia naturalnej bariery ochronnej tj. uzyskania efektu ochronnego czy nawilżającego.

Najprostsze maści zazwyczaj składają się z podłoża (jednoskładnikowego, złożonego) oraz substancji odpowiadającej za właściwości terapeutyczne leku (jednej bądź kilku). Odstępstwem od tej reguły są chociażby maści ochronne lub nawilżające, które nie zawierają substancji leczniczych. Warto podkreślić, że wspomniane związki lecznicze mogą być wprowadzone do postaci leku poprzez ich rozpuszczenie, zawieszenie bądź zemulgowanie w podłożu [1], [2].

Osobny artykuł: Liczba wodna dostępnych podłóż maściowych

Techniki sporządzania maści  

Klasyczną metodą pozwalającą na przygotowanie maści jest rozcieranie wykorzystywanych surowców pistlem w porcelanowym (lub melaminowym) moździerzu. Inne naczynia np. zlewki mogą posłużyć do wykonania maści emulsyjnych, typu o/w lub hydrożeli. W przypadku niektórych receptur konieczne jest wykorzystanie również parownic, w celu dokładnego stopienia podłoża maściowego i odważenia wymaganych do sporządzenia leku składników.

Aktualnie coraz większa ilość aptek posiada w swoim wyposażeniu unguatory, które nie tylko łączą substancje lecznicze z podłożami maściowymi, ale także topią wykorzystywane składniki [1], [3].

Najprostszy podział metod wykorzystywanych podczas sporządzania maści zakłada wyróżnienie maści przygotowywanych na ciepło oraz na zimno. Maści sporządzane na ciepło robi się poprzez stopienie składników w parownicy na płycie grzewczej (zazwyczaj wymagana jest do tego temperatura rzędu 60-80°C). Jeśli korzystamy ze składników o różnej temperaturze topnienia, warto cały proces rozpocząć od pracowania z substancjami trudno topliwymi. W przypadku surowców o podobnych właściwościach fizycznych, dopuszczalne jest roztapianie wszystkich wymaganych półproduktów razem.

Klasycznie stopione podłoże pozostawia się do częściowego ostudzenia, rozpuszczając w nim substancję leczniczą lub emulgując fazę wodną. Z kolei, jeśli wszystkie składniki lipidowe maści są półstałe lub ciekłe maść można sporządzić na zimno, bez ogrzewania [1], [2], [4].

Rodzaje maści

Wprowadzenie substancji leczniczej do odpowiednio przygotowanego podłoża może doprowadzić do uzyskania jednego z trzech rodzajów maści tj. maści roztworu, zawiesiny lub emulsji. Wymienione typy preparatów różnią się właściwościami fizykochemicznymi wytworzonych układów [3].

Maści roztwory

Zazwyczaj wytwarzane w procesie łączenia składników na zimno. Do tego typu preparatów leczniczych zaliczyć można m.in. maść kamforową, majerankową czy większość maści z olejkami eterycznymi.

Maść kamforowa (łac. Camphorae unguentum, Unguentum camphoratum):

Osobny artykuł: Kamfora – zastosowanie i receptura

Maść z salicylanem metylu (łac. Methylis salicylatis unguentum, Unguentum Methyli Salicylici)

Osobny artykuł: Wazelina – zastosowanie w recepturze aptecznej

Maści zawiesiny

Ten typ maści, jest jednym z najczęściej sporządzanych w pokoju recepturowym, ponieważ z reguły wykorzystywane substancje lecznicze charakteryzuje niezadowalająca rozpuszczalność w stosowanym podłożu. Maści typu zawiesina mogą stanowić układy jednofazowe lub wielofazowe. Przygotowuje się je poprzez dokładne ucieranie substancji leczniczej z podłożem.  Warto podkreślić, że tego typu preparaty zazwyczaj sporządza się dwuetapowo.

Na pierwszym etapie uciera się substancję terapeutyczną z podłożem lub składnikami płynnymi podłoża maściowego w stosunku bliskim 1:1. Natomiast w drugim kroku jedynie zwiększa się ilość dodanego podłoża. Do kategorii maści zawiesin zaliczyć można m.in. kremy z zasadowym galusanem bizmutu, aminochlorkiem rtęciowym czy kortykosteroidami.

Maść z tlenkiem cynku (łac. Zinci oxidi unguentum, Unguentum Zinci)

Maść pięciornikowa złożona (łac. Unguentum Tormentillae compositum)

Osobny artykuł: Lanolina – właściwości i zastosowanie surowca

Maści emulsje

Tego typu preparaty mogą mieć charakter emulsji olej/woda lub woda/olej. Zazwyczaj proces przygotowania takiej maści zakłada połączenie fazy olejowej i wodnej na ciepło. Warto jednak podkreślić, że sporządzanie niektórych kremów hydrofobowych nie wymaga takich warunków. Przykładem preparatów zaliczanych do tej kategorii są m.in. maść zmiękczająca, maści z kwasem borowym lub chlorowodorkiem efedryny.

Maść z kwasem borowym (łac. Unguentum Acidi Borici)

Osobny artykuł: Kwas borowy − interakcje i zastosowanie

Maść z chlorowodorkiem efedryny (łac. Unguentum Ephedrini hydrochloridi)

Niezgodności

Receptura maści to zagadnienie bardzo obszerne, które może przysparzać trudności niewprawionym farmaceutom. Większość z nas zna podstawowe niezgodności i stara się wystrzegać połączeń substancji, które mogą doprowadzić do zepsucia leku. Warto jednak podkreślić, że odpowiednia technika przygotowywania takich leków ma również ogromne znaczenie.

Dlatego podczas wykonywania maści roztworów warto zwrócić szczególną uwagę na dokładne i częste mieszanie roztworu substancji podczas jego ochładzania. Ponadto konieczne jest pamiętanie o tym, by rozpuszczana substancja lecznicza była w stężeniu niższym od stężenia nasycenia charakteryzującego wykorzystywane podłoże. W innym wypadku może dojść do ponownej krystalizacji stałych składników leku z podłoża. Zbyt szybkie zmniejszenie temperatury i krystalizacja substancji leczniczej mogą doprowadzić do wytworzenia niejednolitej struktury maści.

Z kolei podczas produkcji maści zawiesin warto zwrócić uwagę na odpowiednie rozdrobnienie wykorzystywanej substancji leczniczej. Zbyt duża średnica cząsteczek substancji leczniczej może drażnić powierzchnię skóry, zaburzać właściwości farmakokinetyczne postaci leku (obniżać penetrację przezskórną). Aby uzyskać odpowiednią homogenność, można rozetrzeć substancję czynną z lepkim płynem, który ułatwia zwilżenie cząstek stałych i równomierne rozproszenie w podłożu. Jedne z najczęściej wykorzystywanych płynów lewigujących to gliceryna, olej parafinowy, rycynowy czy związki powierzchniowo czynne (np. polisorbat). Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy parafinę ciekłą dodaje się do rozdrabniania ciał stałych gdy wykorzystywane podłoże zaliczane jest do lipofilowych, węglowodorowych, adsorpcyjnych lub o charakterze emulsji w/o. Glicerol wykorzystywany jest do podłóż zmywalnych lub rozpuszczalnych w wodzie.

Maści lipofilowe bezwodne mogą być homogenizowane w młynie walcowym m.in. trójwalcówce, pozwala to na ujednolicenie wielkości cząsteczek wytworzonego leku.W przypadku pracy nad maścią typu emulsja, zaleca się sporządzanie leku na ciepło, gdyż ta metoda gwarantuje uzyskanie produktu o wyższej trwałości w porównaniu z maściami przygotowywanymi na zimno [1], [2].

Czytaj również: Niezgodności recepturowe

Poprawa niezgodności

Przed przystąpieniem do przygotowywania maści należy dokładnie przeanalizować skład recepty i przemyśleć sposób wykonania, tak by uniknąć trudności recepturowych. Warto pamiętać o wykorzystywaniu surowców wysokiej jakości, ponieważ trwałość wytworzonej postaci leku częściowo zależy również od wykorzystywanych półproduktów.

Właściwa technika wykonania zakładająca np. wprowadzanie niezgodnych składników do podłoża w różnej kolejności może uchronić maść przed zważeniem. W przypadku recepty zawierającej np. mydło potasowe i kwas salicylowy, hydroliza pierwszego wymienionego składnika może doprowadzić do rozwarstwienia maści. Dlatego też, w tym przypadku zaleca się wprowadzanie mydła potasowego na końcu [5].

Ponadto w niektórych sytuacjach dodatek substancji nieuwzględnionej w recepcie może ułatwić przygotowanie leku, zwiększyć jego trwałość i zapobiec rozkładowi. W przypadku maści, w której zawierającej pastę cynkową (lub tlenek cynku) i ditranol, warto mieć na uwadze zdolność drugiego wymienionego składnika do dezaktywacji cygnoliny. Aby uniknąć brązowienia maści, wystarczy dodać ok. 2% kwasu salicylowego, który spowolni proces utleniania antraliny [6].  Przed wprowadzeniem opisywanych zmian należy skonsultować się z lekarzem wystawiającym receptę.

Z kolei aby poprawić mieszalność roztworów wodnych, wodno-etanolowych z lipofilowymi podłożami maściowymi zaleca się skorzystać z wysokiej jakości emulgatorów lub substancji dyspergujących [5].

Podczas przygotowywania maści z wykorzystaniem unguatora warto pamiętać o odpowiedniej kolejności odważania poszczególnych składników leku recepturowego. W pierwszej kolejności zaleca się odważenie podłoża maściowego, na które nanosi się odpowiednie ilości składników stałych. Przepisane przez lekarza płyny dodawane są dopiero na koniec, przed przystąpieniem do mieszania [3].

Podsumowanie

Maści są ważną postacią leku, która może być aplikowana bezpośrednio na powierzchnię skóry lub błon śluzowych. Właściwości tej formy zależą m.in. od skutecznego rozdrobnienia substancji czynnych, prawidłowej techniki wykonania preparatu i wysokiej jakości wykorzystywanych substratów. Najprostsze sposoby poprawy niezgodności składników recepty maściowej to rozdział substancji niezgodnych, wprowadzenie emulgatora, dyspergatora lub innej substancji spowalniającej rozkład składników preparatu.

Źródła:

[1]       Małgorzata Sznitowska, Farmacja Stosowana- Technologia Postaci Leku. Warszawa: PZWL, 2017.

[2]       “Farmacja praktyczna – Renata Jachowicz, PZWL.” https://medbook.com.pl/ksiazka/pokaz/id/13912/tytul/farmacja-praktyczna-jachowicz-pzwl (acessed,Jun. 14, 2021).

[3]       “Maści, podłoża maściowe, wykonanie,” Receptura.pl. https://receptura.pl/vademecum/masci/ (accessed Jun. 14, 2021).

[4]       “Farmakopea Polska” wydanie XI (FPXI 2017)

[5]       “Trudności i niezgodności recepturowe,” Aptekarz Polski, Jan. 29, 2016. https://www.aptekarzpolski.pl/wiedza/trudnosci-i-niezgodnosci-recepturowe/ (accessed Jun. 15, 2021).

[6]       “Jak zapobiegać niezgodności w maściach z ditranolem i tlenkiem cynku?,” Receptura apteczna w pigułce, Apr. 10, 2017. https://www.receptura-apteczna.pl/zapobiegac-niezgodnosci-masciach-ditranolem-tlenkiem-cynku/ (accessed Jun. 15, 2021).