Z czego składa się masło kakaowe i Witepsol?

Masło kakaowe (Butyrum cacao, Cacao oleum) to podłoże lipidowe, pozyskiwane z nasion kakaowca właściwego. Stanowi ono mieszaninę trójglicerydów kwasu palmitynowego, oleinowego i stearynowego. Topi się w temperaturze ciała, co umożliwia łatwe uwolnienie substancji aktywnych z postaci leku. Ze względu na swoje właściwości masło kakaowe jest z reguły dobrze tolerowane przez pacjentów. Dzięki temu wykorzystuje się je w codziennej praktyce aptekarskiej do sporządzania czopków doodbytniczych, globulek dopochwowych oraz pręcików.

Witepsol również zaliczany jest do podłoży lipidowych, jednak ma on pochodzenie półsyntetyczne. Faktycznie pod tą nazwą kryje się ok. 20 preparatów, które różnią się właściwościami, np. zdolnością wiązania wody czy temperaturą topnienia. Na polskim rynku dostępny jest Witepsol H15, będący mieszaniną trójglicerydów nasyconych kwasów tłuszczowych, a także mono- i diglicerydów. Podłoże to – w porównaniu do oleju kakaowego – tworzy produkty bardziej „zwarte” i twardsze, a także odznaczające się wyższą estetyką wykonania.

Masło kakaowe i Witepsol H15 – właściwości fizykochemiczne

Witepsol H15 jest surowcem o większej stabilności fizykochemicznej niż masło kakaowe. Świadczyć może o tym fakt, że pomimo porównywalnych wartości temperatur topnienia, czopki z Witepsolem nie ulegają deformacji w temperaturze pokojowej, jak może mieć to miejsce w przypadku preparatów z masłem kakaowym. Co się tyczy tych ostatnich, po zastygnięciu muszą być przechowywane w lodówce. Tylko w takiej sytuacji zachowają swoją pierwotną formę. Z kolei leki recepturowe z Witepsolem zastygają już w temperaturze pokojowej, a co za tym idzie, nie ma konieczności ich chłodzenia.

Warto zaznaczyć, że długotrwałe przechowywanie czopków z olejem kakaowym prowadzi zwykle do jełczenia, zmiany konsystencji i koloru preparatu. Natomiast czopki z Witepsolem zachowują swoje właściwości przez znacznie dłuższy okres. Ponadto surowiec ten ulega zjawisku kontrakcji, czyli redukcji objętości podczas krzepnięcia (zastygania). Dzięki temu tego typu preparat można łatwiej wyjąć z opakowania, bez obaw o jego uszkodzenie.

Osobny artykuł: Dlaczego wykonane czopki nie nadają się do użycia?

Tab. 1. Porównanie właściwości masła kakaowego i Witepsolu H15

Jak sporządzać czopki z masłem kakaowym, a jak z Witepsolem?

Leki recepturowe takie jak czopki, pręciki oraz globulki możemy sporządzać z wykorzystaniem parownicy i łaźni wodnej bądź za pomocą miksera aptecznego. Jeśli jednak wytwarzamy czopki z masłem kakaowym, musimy pamiętać o tym, aby nie przegrzać surowca. Długotrwałe ogrzewanie w temp. powyżej 36°C może bowiem doprowadzić do przejścia w odmiany polimorficzne, które trudno zastygają w temp. 15 – 25°C. Dla porównania Witepsol H15 nie wykazuje takiej tendencji (patrz: tabela 1).

Osobny artykuł: Wyjaławianie masła kakaowego – metody oraz zastosowanie

Co ważne, Witepsol wymaga intensywniejszego i szybszego mieszania masy w Unguatorze (np. czas 7 min., poziom 9) niż ma to miejsce w przypadku masła kakaowego (np. czas 7 min., poziom 7). Właśnie z tego powodu warto zastosować technikę wprowadzania substancji leczniczych do upłynnionego wcześniej podłoża. Pamiętajmy, aby czopki wykonane na bazie Witepsolu H15 ulegały zestalaniu w temp. pokojowej. W niższej temperaturze (np. w lodówce) może dochodzić do powstawania ubytków, kruszenia, a nawet kurczenia się czopka i wykształcania pustych przestrzeni.

Jak ustalić ilość podłoża niezbędną do wykonania leku recepturowego?

W przypadku masła kakaowego korzystamy ze współczynników wyparcia (f), określających ilość gramów podłoża, która odpowiada jednostce danej substancji leczniczej. Poszczególne wartości podstawiamy do następującego wzoru:

M = F – (f × s)

gdzie:

M – ilość podłoża niezbędna do sporządzenia konkretnej liczby czopków;

F – ilość podłoża, która wypełnia formę (wartość tę mnożymy uprzednio przez liczbę czopków);

f – współczynnik wyparcia danej substancji aktywnej;

s – masa substancji leczniczej przepisana na recepcie (wartość tę mnożymy wcześniej przez liczbę czopków).

Sprawdź również: Kalkulator masła kakaowego dla czopków i globulek

Ze względu na to, że poszczególne wartości współczynników wyparcia odnoszą się do oleju kakaowego, nie możemy wykorzystać ich do obliczenia ilości Witepsolu. Oznacza to, że w takim przypadku wartość współczynnika wyparcia należy wyznaczyć doświadczalnie. Może nam w tym pomóc następujący wzór:

f = (100 (E – G) + 1)/(G × X)

gdzie:

E – masa czopka niezawierającego substancji leczniczej;

G – masa czopka z substancją leczniczą o określonym stężeniu;

X – stężenie procentowe substancji leczniczej.

Przykładowo, współczynnik wyparcia benzokainy (0,2 g na 1 globulkę), w przypadku sporządzania 10 globulek dopochwowych, przyjmie wartość f = 0,36. Analogicznie, współczynnik wyparcia ichtiolu (0,2 g na 1 czopek) w 10 czopkach, jest równy f = 0,81.

Niezgodności recepturowe masła kakaowego i Witepsolu

Choć masło kakaowe jest uniwersalnym podłożem dla wielu substancji leczniczych, bywa, że tworzy niezgodności recepturowe. Dzieje się tak w przypadku łączenia go z ichtiolem – olej kakaowy wydziela się z leku bądź wcale nie łączy się z resztą substancji. W takiej sytuacji warto użyć lanoliny (w stosunku 1:1), która zapobiegnie niezgodności. Co ciekawe, Witepsol H15 bez problemu łączy się z ichtiolem – musimy jednak pamiętać o tym, aby nie ogrzewać jednocześnie tych dwóch surowców (może dojść do rozdziału faz).

Uważa się, że Witepsol – w porównaniu do masła kakaowego – nastręcza mniej trudności zarówno przy sporządzaniu leku, jak i jego przechowywaniu. Leki recepturowe są w tym przypadku trwalsze, bardziej estetyczne i nie ulegają nadtopieniu w kontakcie z dłońmi. Ponadto podłoże jest świetną alternatywą dla masła w kontekście aplikowania i przechowywania czopków doodbytniczych oraz globulek dopochwowych w okresie letnim.

Bibliografia:

1. E. Szymańska, A. Czajkowska-Kośnik, K. Winnicka; Podłoże czopkowe Witepsol H15 – nowy surowiec recepturowy; Aptekarz Polski (2020).
2. www.actifarm.pl: informacja o surowcu Witepsol H15 (Adeps solidus); dostęp 03.02.2022.
3. L. Krówczyński, R. Jachowicz; Ćwiczenia z receptury; Wyd. VII (2000) s. 134-159.
4. K. Winnicka, A. Czajkowska-Kośnik, M. Wróblewska, J. Petrykowska; O zastosowaniu podłoża czopkowego Witepsol H15 w recepturze; Aptekarz Polski (2020).
5. Jachowicz R. Receptura apteczna. Podręcznik dla studentów farmacji (2015).