Nazwy polskie: Metenamina, urotropina, heksametylenotetramina
Nazwy łacińskie: Methenaminum, urotropinum
Metenamina – odkrycie i wykorzystanie medyczne w przeszłości
Metenamina została po raz pierwszy zsyntetyzowana w 1859 roku przez rosyjskiego chemika Aleksandra Butlerowa z amoniaku i aldehydu mrówkowego. Pierwsze medyczne zastosowanie metenaminy datuje się na 1899 rok. Była ona wówczas podana jako środek odkażający w leczeniu stanów zapalnych dróg moczowych. Pierwszym uczonym który wykazał zależność pomiędzy odczynem moczu a działaniem metenaminy był De Eds. Zauważył on, że aktywność przeciwbakteryjna metenaminy jest silniej związana z kwaśnym pH moczu niż z zastosowaną dawką. Jako że zaczęto ją stosować powszechnie w zakażeniach dróg moczowych zyskała nazwę „urotropina”. Na przełomie XIX i XX wieku, stosowano ją na takie dolegliwości jak: zapalenie pęcherza, odmiedniczkowe zapalenie nerek, zapalenie gruczołu krokowego, zapalenie opon mózgowo- rdzeniowych, zapalenie mózgu, paraliż dziecięcy, sepsa, róża a także jako środek zapobiegawczy przeciwko poszkarlatynowemu zapaleniu nerek. Ponadto wykorzystywano ją w połączeniu z olejkami eterycznymi w odkażaniu dróg żółciowych. Ciekawym zastosowaniem metenaminy podczas I Wojny Światowej, było podawanie jej żołnierzom narażonym na fosgen.
W przedwojennej recepturze przygotowywano proszki, które rozsypywano w specjalne opłatki lub kapsułki opóźniające uwalnianie leku w przewodzie pokarmowym. W dawnym aptekarstwie urotropinę stosowano także w połączeniu z innymi związkami chemicznymi np. octanem sodu, kwasem metaborowym, kamforą a także w postaci bezwodnego metylocytrynianu, kwaśnego fosforanu, migdalanu czy sulfosalicylanu. Powszechne stosowanie metenaminy jako środka przeciwbakteryjnego związane było z brakiem antybiotyków i sulfonamidów. Co ciekawe, przed II Wojną Światową znalazł się w handlu gotowy preparat zawierający metenaminę tzw. Urodonal. Leki gotowe były wówczas niezwykle rzadko spotykane i aptekarze nazywali je „osobliwkami”. W skład preparatu Urodonal wchodziły:
Sidonali 6,0
Lysidini 8,0
Hexamethylentetramini 0,5
Natrii benzoici 2,5
Lithii benzoici 2,0
Natrii phosphorici 10,0
Natrii bicarbonici et
Acidi tartarici q.s. ad 100,0
Metenamina – wygląd oraz właściwości fizyczne i chemiczne
Metenamina to organiczny związek chemiczny będący trzeciorzędową aminą. Według Farmakopei Polskiej X występuje w postaci białego lub prawie białego, krystalicznego proszku lub bezbarwnych kryształów. Substancja ta łatwo rozpuszcza się w wodzie (85,3 g/100g) oraz dość dobrze w stężonym etanolu (0,65 g/100g). Podczas ogrzewania oraz spalania metenamina rozkłada się z wytworzeniem toksycznych związków takich jak: formaldehyd, cyjanowodór, amoniak oraz tlenki azotu. W środowisku kwaśnym ulega rozkładowi uwalniając formaldehyd. Z kolei w środowisku obojętnym i zasadowym jest stabilna. Urotropinę należy przechowywać w szczelnie zamkniętych pojemnikach i chronić od światła.
Osobny artykuł: „Chronić od światła” – jakich leków dotyczy?
Metenamina – zastosowanie medyczne oraz toksyczność
Zastosowanie metenaminy jako środka przeciwbakteryjnego związane jest z uwalnianiem formaldehydu w środowisku kwaśnym. Formaldehyd stanowi niespecyficzny środek bakteriobójczy powodujący denaturację białek i kwasów nukleinowych bakterii. Charakteryzuje się szerokim spektrum działania zarówno na bakterie Gram-dodatnie jak i Gram-ujemne. W ciągu doby pojedyncza dawka metenaminy jest wydalana z moczem w postaci niezmienionej w 70-90%.
Pozostała jej część (około 10-30%) ulega rozkładowi do formaldehydu i amoniaku w kwaśnym środowisku żołądka. By tego uniknąć stosuje się ją w kapsułkach dojelitowych. Aby umożliwić hydrolizę metenaminy w moczu stosuje się ją w połączeniach z kwasem migdałowym lub hipurowym. Odłączone reszty kwasowe obniżają pH moczu, które w przypadku infekcji często jest podwyższone. W czasie terapii metenaminą zaleca się dodatkowo przyjmowanie kwasu askorbinowego.
Osobny artykuł: Mydło potasowe
Metenamina – działania niepożądane
Na polskim rynku farmaceutycznym metenamina do użytku wewnętrznego występuje w postaci preparatu złożonego z salicylanem fenylu. Preparat ten znajduje zastosowanie w leczeniu stanów zapalnych dróg moczowych. Do działań niepożądanych stosowania metenaminy p.o w zakażeniach układu moczowego zaliczamy: zaburzenia dyspeptyczne, bolesne i utrudnione oddawanie moczu, pieczenie i uczucie parcia na mocz. W przypadku długotrwałego podawania lub przedawkowania może wystąpić podrażnienie pęcherza moczowego, białkomocz a nawet krwiomocz. Przeciwskazaniem do doustnego stosowania metenaminy są m.in.: niewydolność nerek lub wątroby, ostre stany zapalne narządów miąższowych lub dróg moczowych, ostre odwodnienie, dna moczanowa, kamica nerkowa oraz kwasica metaboliczna.
Według Farmakopei Polskiej XI w bakteryjnych zakażeniach dróg moczowych metenaminę stosuje się w następujących dawkach:
- zwykle stosowana jednorazowa:0,3g-1,0g;
- zwykle stosowana dobowa:1,5g-3,0g;
- maksymalna jednorazowa:1,0g;
- maksymalna dobowa: 4,0 g.
Metenamina znalazła również zastosowanie zewnętrzne jako środek przeciwko nadmiernej potliwości, w stężeniu 2-20%. Kwaśny odczyn potu powoduje hydrolizę metenaminy. Uwolniony formaldehyd powoduje śmierć bakterii rozkładających pot a dzięki temu niweluje jego przykry zapach. Ponadto formaldehyd osłabia czynność gruczołów potowych zmniejszając wydzielanie potu. Zewnętrznie metenaminę stosuje się w postaci pudrów leczniczych, płynów oraz zasypek, które nanosi się na umytą i wysuszoną skórę dłoni lub stóp, najlepiej na noc. Następnie rano zaleca się dokładnie umyć skórę. Preparaty z metenaminą należy stosować nie częściej niż 1-2 razy w tygodniu, a po uzyskaniu poprawy, zabiegi można stosować profilaktycznie co 14-20 dni.
Przykłady receptur stosowanych w nadmiernej potliwości.
Rp.
Methenamini 3,0
Spiritus Vini 70° 50,0
Lavandulae aetherolei gtt. 5
M.f. sol.
D.S. Zewnętrznie
Rp.
Methenamini 5,0
Talci
Zinci oxidi
2% Spir. salicylici aa 20,0
Aquae ad 150,0
M.f. susp.
D.S. Zewnętrznie
Rp.
Methenamini 10,0
Talci 30,0
M.f. pulv.
D.S. Zasypka
Osobny artykuł: Azotan srebra
Metenamina – niezgodności recepturowe
Metenamina tworzy mieszaniny eutektyczne z: węglanem sodu, salicylanem fenylu, fenobarbitalem sodu, kwasem salicylowym, salicylanem sodu. Aby zapobiec upłynnieniu proszków, należy rozdzielić reagujące składniki. Metenamina jest także niezgodna z podłożem żelatynowo-glicerolowym. Dlatego przygotowując globulki należy zastosować inne dostępne podłoża. Metenamina należy do substancji szczególnie higroskopijnych. Występowanie w recepcie takiej substancji może spowodować zmianę konsystencji proszku, ponieważ na skutek pochłaniania wody z powietrza dochodzi do jego zwilgotnienia.
W praktyce aptecznej niezgodność tego typu rozwiązuje się wykonując proszki bez metenaminy, którą wydaje się oddzielnie ze stosowną adnotacją odnośnie stosowania. Innym, literaturowym, rozwiązaniem jest dodanie do wykonywanych proszków substancji niehigroskopijnej i obojętnej np. skrobi lub laktozy. Metoda ta nie jest jednak polecana, gdyż charakteryzuje się ograniczoną skutecznością i dodatkowo, w przypadku niedzielonych postaci leku, wpływa na zmianę stężenia substancji leczniczej. Należy pamiętać aby proszków z metenaminą nie rozsypywać do opłatków skrobiowych oraz wydawać w szczelnie zamkniętym opakowaniu.
Sprawdź także:
Przykłady receptur z niezgodnościami metenaminy:
Rp.
Belladonnae extr. sicci 0,02
Acidi acetylsalicylici 0,3
Methenamini 0,5
M.f. pulv. D.t.d. N° 10
D.S. 2 x dziennie proszek
Metenamina alkalizuje środowisko w obecności niewielkiej ilości wody pochodzącej z wyciągu. W zasadowym pH dochodzi do hydrolizy kwasu acetylosalicylowego z wydzieleniem kwasu octowego, więc dochodzi do zwilgotnienia całego proszku. Aby tego uniknąć, należy wykonać proszki z metenaminą i wyciągiem suchym a kwas acetylosalicylowy wydać osobno.
Rp.
Aspirini
Urotropini aa 0,3
M.f. pulv. D.t.d. N° 10
D.S. 2 x dziennie proszek
Po zmieszaniu obu substancji dochodzi do hydrolizy kwasu acetylosalicylowego, wówczas proszek wilgotnieje i tworzy się lepka masa. Niezgodność tą można rozwiązać poprzez rozdzielenie składników.
Osobny artykuł: Chlorowodorek prokainy
mgr farm. Ewelina Rydzik-Strzemska
dr n. farm. Maciej Strzemski
