Nazwy polskie: mydło potasowe, mydło zielone

Nazwy łacińskie: sapo kalinus, sapo viridis

Mydło potasowe – historia i zastosowanie w przeszłości

Mydło potasowe jest preparatem galenowym, którego monografie były i są nadal obecne w farmakopeach polskich oraz zagranicznych. Metody otrzymywania, jak również skład mydła potasowego zmieniały się na przestrzeni lat. Historyczna nazwa mydło zielone (Sapo viridis) obecnie uznawana za oficjalny synonim mydła potasowego, dotyczyła mydła potasowego o zielonym zabarwieniu, wynikającym z użycia do jego produkcji oleju z pozostałością chlorofilu. „Pharmacopoea Germanica” z 1882 roku opisuje 4 rodzaje mydeł w tym m.in. mydło potasowe (otrzymywane z oleju lnianego) oraz dezynfekujące Sapo kalinus venalis (mydło szare, mydło potasowe handlowe) otrzymywane z  gorszej jakości tłuszczy. W Polsce monografia mydła potasowego pojawiła się w Farmakopei Polskiej II z 1937 roku.  Z kolei Manuał Farmaceutyczny z 1922 roku (Manuale Pharmaceuticum) podaje trzy przepisy na mydło potasowe, zaczerpnięte z Farmakopei Rosyjskiej, Niemieckiej i Austriackiej:

wg Farmakopei Rosyjskiej V:

Osobny artykuł: Mentol

Olej lniany należało ogrzewać z roztworem potasu żrącego (wodorotlenku potasu) i spirytusem w łaźni wodnej, stale mieszając, aż do zmydlenia. W ten sposób otrzymywano  200 cz. mydła.

wg Farmakopei Niemieckiej V: 

Składniki ogrzewano do całkowitego zmydlenia i uzupełniano wodą do 100 cz.

wg Farmakopei Austryjackiej VIII:

Składniki ogrzewano w łaźni wodnej do całkowitego zmydlenia.

Mydło potasowe wchodziło również w skład, stosowanej w leczeniu świerzbu, złożonej maści siarczanowej (Unguentum Wilkinsoni, Unguentum antisepticum, Unguentum sulfuratum compositum) recepturę, której podaje Farmakopea Polska II:

W XIX wieku mydło potasowe stosowano do leczenia chorób skóry. Zalecał je m.in. Ferdynand Hebra –  wiedeński lekarza, pionier farmakoterapii chorób dermatologicznych.

Sprawdź również:

• kwas borowy
• ichtiol
• azotan srebra
• nystatyna
• kamfora
• chlorowodorek efedryny

Mydło potasowe – wygląd, otrzymywanie oraz właściwości fizykochemiczne

Mydło potasowe jest przeświecającą, żółtobrunatną masą o charakterystycznym zapachu. Jest to mieszanina soli potasowych kwasów tłuszczowych łatwo rozpuszczalnych w wodzie i etanolu 96%. Wg FP XI zawartość kwasów tłuszczowych nie powinna być mniejsza niż 40%. Mydło potasowe jest higroskopijne, dlatego powinno być przechowywane w szczelnie zamkniętych naczyniach. Przy wstrząsaniu roztwory mydła potasowego pienią się. Farmakopealne mydło potasowe otrzymuje się w reakcji zmydlania oleju lnianego zasadą potasową w obecności wody i etanolu wg poniższego przepisu zawartego w monografii Farmakopei Polskiej XI:

Aby otrzymać mydło potasowe, należy rozpuścić wodorotlenek potasu w około 45 ml wody. Następnie należy połączyć otrzymany roztwór z olejem lnianym i etanolem. Czynność tę należy wykonać w parownicy, którą następnie umieszcza się w łaźni wodnej i ogrzewa do temp. 70-75°C. Zawartość parownicy należy energicznie mieszać, aż do całkowitego zmydlenia. Dodatek etanolu przyśpiesza proces zmydlania. Jeżeli 1 g próbki otrzymanego mydła po zmieszaniu z 10 g wody tworzy roztwór przeźroczysty to znaczy, ze reakcja zmydlania została zakończona.

Proces zmydlania można przeprowadzić także poprzez dodawanie ogrzanego roztworu zasady do ogrzanego oleju lnianego przy energicznym mieszaniu i ciągłym ogrzewaniu. W tym sposobie otrzymywania mydła potasowego etanol dodajemy po dodaniu całej porcji zasady. Otrzymaną masę kolejno schładza się, następnie waży i uzupełnia gorącą wodą do 100 cz. lub odparowuje. Mydło potasowe można także przygotować na zimno poprzez wytrząsanie oleju lnianego z roztworem zasady potasowej z dodatkiem etanolu w kolbie z korkiem na szlif.

Osobny artykuł: Kalkulator etanolu

Mydło potasowe –mechanizm działania i zastosowanie

Mydła ulegają hydrolizie uwalniając powoli niewielkie ilości zasad, które działają złuszczająco na naskórek oraz powodują podrażnienie i przekrwienie skóry. Ponadto poprzez obniżanie napięcia powierzchniowego i właściwości pieniące rozpulchniają oraz rozmiękczają zrogowaciały naskórek (działanie keratoplastyczne). Dzięki opisanym właściwościom mydła zwiększają penetrację innych substancji do głębszych warstw skóry. Mydło potasowe jest wykorzystywane jako środek złuszczający, keratoplastyczny, przeciwłojotokowy oraz dezynfekujący. Jego właściwości wykorzystuje się w leczeniu chorób skóry, takich jak np. łuszczyca, łupież, świerzb czy łojotok.

Osobny artykuł: Metenamina

Mydło potasowe wchodzi w skład stosowanej w łuszczycy maści salicylowo-siarkowo-mydlanej o następującym składzie:

Szczegółowy opis wykonania tej maści podano w monografii kwasu salicylowego.

Mydło potasowe można rozcieńczać do postaci płynnej, uzyskując na przykład spirytus mydlany. Spirytus mydlany (Solutio Saponis spirituosa, Saponis Kalini Spiritus) to żółtawobrunatny, przeźroczysty etanolowy roztwór mydła potasowego o zapachu lawendy, zawierający nie mniej niż 20% kwasów tłuszczowych oraz alkohol w ilości od 50-54%. Przepis na otrzymanie spirytusu zawarty jest w monografiach narodowych Farmakopei Polskiej XI:

W 40 częściach etanolu należy rozpuścić mydło potasowe, zaś w pozostałych 9 częściach olejek lawendowy. Uzyskane roztwory łączy się i pozostawia na 24 godziny, a następnie sączy.

Osobny artykuł: Chlorowodorek prokainy

Piśmiennictwo:

1. Jankowiak W. (2015) Kosmetyki w praktyce aptecznej i przemysłowej na ziemiach polskich do roku 1939. Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu.
2. Pluta J., Haznar- Garbacz D., Karolewicz B., Fast M. (2010) Preparaty galenowe. MedPharm Polska.
3. Hano J. (1965) Farmakologia i Farmakodynamika. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa.
4. Supniewski J. (1966) Farmakologia. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa.
5. Janicki S., Fiebig A. (2001) Farmacja stosowana. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa.
6. http://www.aptekarzpolski.pl/2009/04/02-2009-receptariusz-masc-salicylowo-siarkowo-mydlana (dostęp na dzień 09.09.2019).