Sam proces wytwarzania nalewek jest bardzo złożony i czasochłonny. Choć współcześnie na potrzeby aptecznej receptury kupuje się gotowe nalewki to warto przypomnieć sobie w jaki sposób powstają.

Osobny artykuł: Wina i nalewki lecznicze – przykłady historycznego aptekarstwa

Glikozydy – działanie i występowanie

Wśród surowców bogatych w kardenolidy znajdujemy naparstnicę purpurową, miłka wiosennego, konwalię majową. Glikozydy nasercowe hamują działanie pompy sodowo-potasowej w sarkolemmie kardiomiocytów. Powodują przez to zwiększenie stężenia wewnątrzkomórkowego sodu i wapnia, co powoduje efekt inotropowy dodatni – zwiększenie siły skurczu mięśnia sercowego. Glikozydy kardenolidowe aktywują układ przywspółczulny. Zwiększenie napięcia nerwu błędnego wpływa hamująco na czynność węzła zatokowo-przedsionkowego i węzła przedsionkowo-komorowego, wywierając efekt dromotropowy ujemny oraz chronotropowy ujemny. Dodatkowo glikozydy nasercowe zwiększają czułość baroreceptorów oraz zmniejszają napięcie układu współczulnego, powodując zmniejszenie oporu tętniczek obwodowych.

Sztandarowym przykładem rośliny zawierającej glikozydy nasercowe jest Naparstnica purpurowa – Digitalis purpurea. Surowiec zielarski, którym jest liść naparstnicy zawiera m. in. purpureaglikozyd A i B, glukogitaloksyna, digitoksyna, gitoksyna, gitaloksyna. Leki sporządzane z naparstnicy wykazują dość silne działanie i ze względu na możliwość wystąpienia działań niepożądanych stosowane są wyłącznie pod ścisłą kontrolą lekarza. Kolejnym czynnikiem, który współcześnie ogranicza stosowanie naparstnicy jest zdolność kumulacji. Obecnie leków i surowców z naparstnicy purpurowej głównie ze względu na niski współczynnik terapeutyczny praktycznie nie są używa się w recepturze aptecznej.

Sprawdź także: Leki recepturowe stosowane w chorobach serca

Nalewka z miłka wiosennego

Pierwszym surowcem niezbędnym to przygotowania leku jest nalewka z miłka wiosennego – Tinctura Adonis Vernalis. Miłek odegrał bardzo duże znaczenie w medycynie. Niektóre źródła przypisują mu zawartość nawet 30 kardenolidów. Miłek wywiera wpływ na serce poprzez działanie inotropowe dodatnie, chronotropowe ujemne i dronotropowe ujemne. Surowiec wykazuje również działanie uspokajające na ośrodkowy układ nerwowy oraz moczopędne. W dawnej i współczesnej medycynie miłek znalazł zastosowanie w leczeniu lekkich postaci niewydolności serca. Surowiec stanowi wysuszone w cieniu i przewiewnym miejscu kwitnące ziele miłka – Adonis vernalis Herba. Spośród glikozydów kardenolidowych ziela miłka należy wymienić cymarynę, której aglikonem jest k-strofantydyna, natomiast cukrem alfa-L-ramnoza. Ponadto adonitoksyna z aglikonem adonitoksygeniną oraz cukrem alfa-L-ramnozą.

Wpływ miłka na serce jest podobny do działania naparstnicy i konwalii, jednak działanie skurczowe na mięsień serca przeważa nad hamującym wpływem na przewodzenie bodźców. Miłek silniej od naparstnicy pobudza nerw błędny, również z większa siłą rozszerza naczynia wieńcowe. Porównując surowiec do naparstnicy purpurowej, należy zaznaczyć, że wywiera większy wpływ uspokajający na korę mózgową, wyraźniej zwalnia rytm oddechowy i wzmaga rozpiętość oddechową. Miłek szczególnie polecany jest przy lekkiej niewydolności krążeniowej, głównie prawokomorowej, w tym również przy rozedmie płuc, zapaleniu oskrzeli, otyłości. Miłek podawano dla tonizowania serca przed operacją i porodem. Za korzystne właściwości w porównaniu z naparstnicą uważano brak kumulacji w organizmie.

Czytaj również: Receptariusz

Nalewka z konwalii majowej

Kolejny składnik znajdujący się na recepcie to nalewka z konwalii majowej – Tinctura Convallariae. Zawartość glikozydów kardenolidowych w zielu konwalii wynosi od 0,2 do 0,5%. Wśród nich wyróżniamy konwalozyd, którego aglikonem jest strofantydyna, konwalatoksol z aglikonem strofantydolem. Ponadto surowiec zawiera dezglukocheirotoksynę konwalotoksol, lukundjozyd. Konwalia zwiększa siłę skurczową mięśnia sercowego, działa uspokajająco, przeciwnerwicowo, moczopędnie i przeciwobrzękowo. Glikozydy konwalii szybko ulegają rozkładowi w ustroju i w małym stopniu łączą się z albuminami osocza.

Nie ulegają kumulacji w tak dużym stopniu jak glikozydy naparstnicy. Poprawiają krążenie obwodowe i mają wpływ spazmolityczny na mięśnie gładkie układu moczowego oraz przewodu pokarmowego. Ziele konwalii zalecane jest w leczeniu lekkich postaci niewydolności serca, zaburzeń czynności serca na tle nerwicowym, w osłabieniu mięśnia sercowego w przebiegu chorób zakaźnych u osób starszych. Preparaty na bazie konwalii wykazują synergizm z głogiem i walerianą.

Czytaj też: Przepis na roztwór dezynfekujący do rąk

Nalewka walerianowa

Nalewka walerianowa – kozłek lekarski to roślina o dużych zasługach w medycynie. Surowiec, jakim jest kłącze waleriany, wciąż wchodzi w skąd wielu leków i suplementów diety ze względu na bogactwo garbików, żywic, cukrów, soli mineralnych, kwasów organicznych, takich jak kwas walerianowy, mrówkowy, stearynowy. Ponadto surowiec zawiera glikozyd waleryd i waleropaty – waltrat, dwuhydrowaltrat, acewaltrat.

Surowiec oraz nalewka z kozłka działają przede wszystkim uspokajająco – przynoszą ulgę w zaburzeniach pracy serca spowodowanymi stanami nerwowymi, posiadają również słabe właściwości rozkurczowe. Preparaty z kozłka zalecane są przy wyczerpaniu psychicznym, bezsenności, stanach napięcia nerwowego, stanach lekowych, zaburzeniach rytmu serca i pomocniczo w nerwicach wegetatywnych.

Osobny artykuł: Uspokajające leki recepturowe

Nalewki – jak sprawdzić ich stan?

Przed przystąpieniem do wykonania leku należy sprawdzić stan posiadanych nalewek. Wg definicji nalewki – Tincturae są płynnymi preparatami otrzymanymi przez wytrawianie rozdrobnionych suchych surowców roślinnych mieszaniną etanolu z wodą lub etanolu z wodą i eterem etylowym, względnie przez rozpuszczenie wyciągów gęstych albo suchych. Nalewka powinna być przezroczysta o właściwym sobie zapachu i barwie. Aby skontrolować stan surowca, mieszanie poszczególnych składników najlepiej wykonać w zlewce, a nie bezpośrednio w butelce z ciemnego szkła. Musimy pamiętać, że po dodaniu wody nalewki zwykle mętnieją lub wydzielają osad, co jest normalnym zjawiskiem. Występujące w przepisie nalewki sporządzane są metodą maceracji (Valerianae tinctura) oraz perkolacji (Adonidis vernalis tinctura, Convallariae tinctura).

Maceracja

Maceracja to proces polegający na umieszczeniu w kolbie odpowiednio rozdrobnionego surowca i zalaniu go określoną ilością rozpuszczalnika. Surowiec wytrawiany jest w ten sposób przez 7 dni, bez dostępu światła, w temp. pokojowej. Wyjątkiem jest Menthae piperitae tinctura – nalewka z liści mięty pieprzowej, którą sporządza się przez macerację 24 h. Po wytrawieniu odcedza się surowiec przez cedzidło (kawałek płótna) i w razie potrzeby uzupełnia rozpuszczalnikiem do żądanej masy. Nalewki sporządzane przez perkolację przygotowuje się w perkolatorze. Odpowiednio rozdrobniony surowiec (zgodnie z monografią) zwilża się rozpuszczalnikiem poza perkolatorem w ilości 30–40% masy surowca i pozostawia w zamkniętym naczyniu od 2 do 3 godz. Spęczniały surowiec przenosi się do perkolatora, układając równomiernie pod naciskiem, przy otwartym kranie spustowym tak, aby wykluczyć powstawanie miejsc niewypełnionych surowcem.

Surowiec pokrywa się perforowaną płytką lub krążkiem bibuły obciążonej np. kulkami szklanymi. Rozpuszczalnik dodaje się powoli, przy otwartym kranie spustowym do całkowitego pokrycia surowca warstwą 2–3 cm. Kran spustowy zamyka się w momencie stwierdzenia równomiernego wycieku płynu. Zebrany płyn wlewa się do perkolatora. Perkolator przykrywa się pokrywą i pozostawia na 24 h. Następnie otwiera się kran spustowy i zbiera perkolat. Szybkość przepływu zależy od rodzaju surowca i jego masy.

Osobny artykuł: Zapomniane płynne postaci leków

Przygotowanie leku z nalewek

Po upewnieniu się, że potrzebne nalewki mają odpowiedni wygląd, charakterystyczną dla siebie barwę i aromat przystępujemy do sporządzenia leku. W wysokiej zlewce mieszamy szklaną bagietką odważoną ilość nalewki z miłka, konwalii i waleriany. Przelewając nalewki z butelki, warto robić to po szklanej bagietce, dzięki czemu unikniemy rozlania i strat surowca. Następnie dodajemy Neospasminy zawierającej wyciąg płynny z kozłka lekarskiego oraz głogu. Na tym etapie powinniśmy sprawdzić, czy z roztworu nie wytrącają się nadmierne ilości osadu, a mieszanina ma jednolitą strukturę.

Kolejny etap to dodanie 120 gram wody oczyszczonej i ponowna kontrola jednorodności mieszaniny. Płyn przelewamy do butelki z ciemnego szkła do której wcześniej dopasowaliśmy odpowiednią nakrętkę. Na białej sygnaturze opisanej „wewnętrznie” zamieszczamy skład leku oraz dawkowanie, jeśli zostało podane na recepcie. W przypadku braku dawkowania przed wydaniem leku należy upewnić się, że pacjent wie jak stosować preparat. Ze względu na możliwość rozwarstwienia płynu niezbędna jest informacja na opakowaniu o konieczności wstrząśnięcia przed użyciem.

Piśmiennictwo:

1. Jachowicz R., Farmacja praktyczna. PZWL, Warszawa 2007, 2008, 2010.
2. Jachowicz R., Receptura apteczna, PZWL, Warszawa 2008.