Leczenie chorób skóry o podłożu alergicznym prowadzone jest najczęściej z użyciem leków w postaci maści, kremów i roztworów do użytku zewnętrznego. Ze względu na wiek pacjentów oraz konieczność indywidualnego dostosowania stężenia substancji czynnej dermatolodzy oraz pediatrzy często wybierają w tym celu leki recepturowe z hydrokortyzonem.
Osobny artykuł: Leki recepturowe stosowane w atopowym zapaleniu skóry
Krótko o hydrokortyzonie
Hydrokortyzon stosuje się zwykle miejscowo w niezakażonych stanach zapalnych skóry różnego pochodzenia, przede wszystkim o podłożu alergicznym, o średnim nasileniu, które reagują na glikokortykosteroidy. Należy podkreślić, że surowiec wpływa objawowo na rozwój zapalenia, nie działając na przyczynę.
Zmniejsza gromadzenie się leukocytów i ich adhezję do śródbłonka, hamuje proces fagocytozy i rozpad lizosomów, zmniejsza liczbę limfocytów, eozynofili, monocytów, blokuje zależne od IgE wydzielanie histaminy i leukotrienów. Hamuje syntezę i uwalnianie cytokin: interferonu-γ, interleukin IL-1, IL-2, IL-3, IL-6, TNF-α, GM-CSF. Hamując aktywność fosfolipazy A2 poprzez lipokortynę, nie dopuszcza do uwalniania kwasu arachidonowego, a w konsekwencji do syntezy mediatorów zapalenia (leukotrienów i prostaglandyn). Hamuje przepuszczalność naczyń kapilarnych, zmniejsza obrzęk.
Wybrane niezgodności recepturowe
W recepturze aptecznej do czynienia mamy przede wszystkim z niezgodnościami fizycznymi hydrokortyzonu. Ich przyczyną jest niewielka rozpuszczalność surowca w większości rozpuszczalników stosowanych do wyrobu płynnych postaci leków w aptece. W wodzie, glicerolu oraz olejach hydrokortyzon nie rozpuszcza się wcale. Pozostaje sporządzenie zawiesiny, która ze względu na właściwości proszku również może stwarzać problemy w trakcie wykonywania oraz aplikowania. Hydrokortyzon ma tendencję do zlepiania się oraz zbijania w większe aglomeraty, co podczas wykonywania zawiesiny jest procesem niekorzystnym.
Nawet po dokładnej mikronizacji hydrokortyzonu, a następnie zawieszeniu w danym rozpuszczalniku istnieje ryzyko, że podczas aplikacji leku rozproszenie substancji czynnej w zawiesinie nie będzie równomierne. Aby ułatwić mikronizację hydrokortyzonu oraz zapobiec zbijaniu się surowca w większe skupiska, w trakcie ucierania można dodać odrobinę parafiny płynnej, a w przypadku zawiesin wodnych – glicerynę.
Wykonując roztwory etanolowe, ze względu na ograniczoną rozpuszczalność hydrokortyzonu istnieje ryzyko napotkania niezgodności polegającej na przekroczeniu rozpuszczalności surowca. Farmakopea podaje informacje dotyczące rozpuszczalności omawianego kortykosteroidu tylko w etanolu 96% (v/v). Częściej używanym do wyrobu leków na skórę jest etanol 70% (v/v). Doświadczenie pokazuje, że klarowny 1% roztwór hydrokortyzonu można otrzymać, używając jako rozpuszczalnik etanol 70% (v/v). Używając etanolu 96% (v/v), można uzyskać roztwór 2%.
Często pomijaną niezgodnością jest interakcja hydrokortyzonu z ichtiolem. Bezpośrednie łączenie tych substancji lub występowanie ich w dużym stężeniu w danym układzie może prowadzić do rozkładu hydrokortyzonu, czego przyczyną jest zasadowy odczyn ichtiolu.
Ichtiol z hydrokortyzonem – co z tego będzie?
Rp.
Ichtyoli 3,0
Hydrocortisoni 1,0
3% sol. ac. borici 10,0
Eucerini ad 100,0
M.f. ung.
Analizowana recepta zawiera ichtiol oraz hydrokortyzon, co stwarza ryzyko wystąpienia niezgodności i unieczynnienia hydrokortyzonu. Ichtiol to surowiec stosowany w lecznictwie od 1886 roku, kiedy to Paul Gerson Unna zaproponował jego użycie w niektórych schorzeniach dermatologicznych. Naturalny ichtiol jest produktem destylacji łupków bituminicznych i sulfonowania destylatu.
Osobny artykuł: Niezgodności recepturowe
Obecnie w recepturze wykorzystuje się ichtiol syntetyczny, który powstaje przez sulfonowanie oleju lub jest mieszaniną tiokwasów. Wyróżniamy dwie frakcje: ichtiol ciemny (ang. dark sulfonated shale oil; DSSO) oraz jasny (ang. pale sulfonated shale oil; PSSO).
Ichtiol ciemny powszechnie wykorzystywany jest jako surowiec do produkcji leków recepturowych, występuje również w lekach gotowych.
Ichtiol biały występuje w szamponach i kremach posiadających status kosmetyków. W składzie INCI określony jest jako: Sodium Shale Oil Sulfonate. Ichtiol lekko zasadowe lub zasadowe pH (wg różnych źródeł 7,9–9,0), przez co łączenie go z hydrokortyzonem może doprowadzić do rozkładu kortykosteroidu.
Przeczytaj również: Czy ichtiol można rozpuścić w etanolu 96%?
Unieczynnienie ichtiolu
W pH powyżej 8 następuje utlenienie łańcucha ketolowego C-17, zwłaszcza przy niezablokowanej grupie hydroksylowej przy C-21. To interakcja niedostrzegalna organoleptycznie i zachodzi bardzo szybko (nawet 10% substancji przez 4 godz. w 26°C) przy pH powyżej 9. Należy jednak zauważyć, że w naszym przypadku oprócz ichtiolu i hydrokortyzonu w skład leku wchodzi również roztwór kwasu bornego o kwaśnym odczynie oraz podłoże. Kluczową kwestią dla uniknięcia wystąpienia interakcji jest zatem odpowiednia kolejność mieszania składników oraz właściwy dobór okresu przydatności leku do użycia.
Wykonanie leku polegało na przygotowaniu opakowania do systemu Gako Unguator o pojemności 100/140 ml. Następnie odważono Eucerynę Galfarm typu I. Podłoże Galfarm cechuje wysoka jakość oraz powtarzalność parametrów, dzięki czemu nie spotkamy się z nieoczekiwanym zachowaniem układu w trakcie wytwarzania preparatu. Euceryna typu I to maść z alkoholami z lanoliny o następującym składzie:
- Alcohol cetylicus et stearylicus 0,5 cz. (alkohol cetostearylowy),
- Alcoholes adipis lanae 6,0 cz. (alkohole lanolinowe),
- Vaselinum album 93,5 cz. (wazelina biała).
Produkt umożliwia łatwe i trwałe wemulgowanie roztworów wodnych.
Następnie pojemnik z odważonym podłożem umieszczono na wadze i bezpośrednio w nim odważono 3 gramy ichtiolu. Postępowanie takie zmniejsza straty ichtiolu, który cechuje się wysoką lepkością. Układ mieszano przez 3 minuty z użyciem wolnych obrotów miksera aptecznego systemu Gako. Następnie odważono i zmikronizowano 1 gram hydrokortyzonu, który wsypano do sporządzanego podłoża oraz wymieszano. Odważono do zlewki 9,7 grama wody, którą ogrzano, i rozpuszczono w niej 0,3 grama kwasu bornego. Układ ostudzono, przesączono i uzupełniono do 10 gramów wodą oczyszczoną. Uzyskany roztwór wprowadzono do podłoża z ichtiolem i mieszano przez 2 minuty z użyciem wolnych obrotów.
W składzie leku znajduje się woda. Poza tym obecność ichtiolu i hydrokortyzonu może być przyczyną niezgodności, dlatego przydatność leku do użycia można określić maksymalnie na 2 tygodnie. W tym czasie nie zauważono wizualnych objawów braku stabilności leku.
Sprawdź także: Niezgodności euceryny i rozcieńczanie preparatów gotowych
Literatura:
- Koblańska M., Alergia chorobą cywilizacyjną. Czy leki mogą zmniejszyć objawy? [online], Termedia, 06.2019 [dostęp: 5.11.2019], dostępny w Internecie: https://www.termedia.pl/pulmonologia/Alergia-choroba-cywilizacyjna-Czy-leki-moga-zmniejszyc-objawy-,34461.html.
- Gawlik R., Przewidywany wzrost występowania chorób alergicznych spowodowany zmianami klimatycznymi, Alergologia Polska, t. 2, wyd. 4, październik–grudzień 2015 r., s. 145–149.
- Sierpniowska O., Ichtiol jako problematyczny składnik leku recepturowego [online], Aptekarz Polski, 04.01.2015 [dostęp: 11.2019], dostępny w Internecie: http://www.aptekarzpolski.pl/2015/01/12-2014-ichtiol-jako-problematyczny-skladnik-leku-recepturowego/.
