Nystatyna – właściwości, zastosowanie

Nazwy polskie: Nystatyna, Fungicydyna, Mykostatyna, Markostatyna
Nazwy łacińskie: Nystatinum, Fungicidinum, Mycostatinum, Marcostatin

Nystatyna – odkrycie i zastosowanie w przeszłości

Nystatyna została odkryta w 1950 roku dzięki współpracy dwóch kobiet: Rachel Fuller Brown z Albany i Elizabeth Lee Hazen z Nowego Jorku. Elizabeth Hazen zajmowała się hodowlą mikroorganizmów glebowych oraz badaniem ich aktywności przeciwko grzybom: Cryptococcus neoformans oraz Candida albicans. Podczas badania próbki gleby pochodzącej z farmy jej przyjaciela Waltera Nourses, odkryła obecność mikroorganizmu o dużej aktywności przeciwgrzybiczej, któremu nadała nazwę Streptomyces noursei. W Albanie Rachel Brown prowadziła prace nad izolacją składnika aktywnego z próbki otrzymanej od Elizabeth Hazen. Testy wykonane przez Brown, wykazały, że mikroorganizmy obecne w badanej glebie wytwarzają dwie substancje grzybobójcze, które nazwano frakcją N i AN. Frakcja N okazała się toksyczna podczas testów na zwierzętach zaś frakcja AN była bezpieczna i skuteczna nie tylko w stosunku do C. neoformans i C. albicans, ale także czternastu innych gatunków grzybów.

Osobny artykuł: Kalkulator dla nystatyny

Początkowo substancję wydzielaną przez Streptomyces noursei nazwano fungicydyną, jednak okazało się, że nazwa ta została już użyta dla innej substancji, dlatego zmieniono ją na nystatynę. W 1950 roku Brown i Hazen zaprezentowały wyniki swojej pracy podczas spotkania w Narodowej Akademii Nauk. W 1954 roku firma E. R. Squibb & Sons po raz pierwszy wyprodukowała i wprowadziła do sprzedaży tabletki z nystatyną pod nazwą Mycostatin.

Nystatyna była pierwszym antybiotykiem przeciwgrzybiczym, który okazał się bezpieczny i skuteczny w leczeniu chorób grzybiczych u ludzi. Była ona także wykorzystywana do powstrzymania rozwoju grzybów na zniszczonych powodzią dziełach sztuki we Włoszech. Ponadto stosowano ją w celu spowalniania rozprzestrzeniania się tzw. holenderskiej choroby wiązów, która jest wywoływana przez grzyby z gatunków: Ophiostoma ulmi, O. himal-ulmi oraz O. novo-ulmi.

Osobny artykuł: Neomycyna

Nystatyna – otrzymywanie, wygląd i właściwości fizyko-chemiczne

Nystatyna to wielofunkcyjny, tetraenowy związek organiczny, otrzymywany w procesie fermentacji przy użyciu promieniowców Streptomyces noursei. Antybiotyk ten stanowi kompleks trzech związków biologicznie czynnych nazywanych nystatynami: A1, A2 i A3. Głównym składnikiem kompleksu jest nystatyna A1.Według Farmakopei Polskiej nystatyna występuje w postaci żółtego lub jasnobrunatnawego, higroskopijnego proszku. Substancja ta praktycznie nie rozpuszcza się w wodzie (360 mg/L w 24 °C) i w etanolu 96%. Nystatynę należy przechowywać w ciemnym, chłodnym (do 4°C) oraz pozbawionym wilgoci miejscu. W takich warunkach substancja ta nie ulega inaktywacji nawet przez kilka miesięcy.

Czytaj również: Warunki przechowywania wybranych surowców recepturowych

Nystatyna – zastosowanie i toksyczność

Działanie

Nystatyna w zależności od stężenia działa fungistatycznie lub grzybobójczo na drożdże i grzyby drożdżopodobne (m.in.: Candida albicans, C. parapsilosis, C. tropicalis, C. guilliermondi, C. pseudotropicalis, C. krusei, Torulopsis glabrata , Tricophyton rubrum, T. mentagrophytes). Wykazano, że oporność na nystatynę nie rozwija się w przypadku Candida albicans. Inne gatunki Candida (C. tropicalis, C. guilliermondi, C. krusei i C. stellatoides) stają się odporne na leczenie nystatyną, jednak oporność ta jest tracona po usunięciu antybiotyku. Aktywność przeciwgrzybicza nystatyny wynika z jej zdolności do wiązania się ze sterolami (ergosterolem) w błonie komórkowej grzybów. Powoduje to zmianę wzajemnego ułożenia fosfolipidów błonowych i sterolu, a w konsekwencji powstawanie porów. Zwiększenie przepuszczalności błony prowadzi do utraty jonów wewnątrzkomórkowych oraz składników odżywczych, co doprowadza do lizy komórki grzyba.

Zobacz również:

Zastosowanie

Nystatyna stosowana jest w postaci: tabletek dojelitowych, tabletek dopochwowych, granulatu do sporządzania zawiesiny doustnej oraz jako surowiec recepturowy. Postać zawiesiny doustnej stosuje się w profilaktyce lub leczeniu drożdżycy ustno-gardłowej oraz powierzchownej, drożdżakowej infekcji jamy ustnej i gardła. Tabletki stosowane są w przypadku infekcji Candida w jelitach oraz profilaktycznie u pacjentów leczonych dużymi dawkami antybiotyków lub kortykosteroidów.

Sprawdź: Surowce farmaceutyczne

Tabletki dopochwowe wskazane są w miejscowym leczeniu grzybiczego zapalenie pochwy i sromu. Ponadto nystatynę stosuje się do przygotowywaniu preparatów na skórę w celu leczenia powierzchniowych infekcji drożdżakowych skóry. Antybiotyk ten jest substancją dobrze tolerowaną nawet podczas dłuższego podawania. W rzadkich przypadkach po jego zastosowaniu mogą wystąpić reakcje alergiczne z wysypką i pokrzywką, a po podaniu doustnym zaburzenia żołądkowo-jelitowe.

Nystatyna jest słabo absorbowana z przewodu pokarmowego, dlatego nie stosuje się jej w leczeniu grzybic układowych. Po podaniu doustnym wydalana jest prawie całkowicie w postaci niezmienionej z kałem. Ponadto substancja ta nie wchłania się przez nieuszkodzoną skórę i błony śluzowe. Nystatyny nie należy stosować pozajelitowo, gdyż wykazuje wtedy dużą toksyczność.

Dawkowanie

Według Farmakopei Polskiej XI nystatynę stosuje się doustnie, dopochwowo oraz zewnętrznie w następujących dawkach:

Doustnie:
- dawka zwykle stosowana:
  - jednorazowa: 500 000 j.m.,
  - dobowa: 1 500 000 j.m.;
- dawka maksymalna:
  - jednorazowa: 1 000 000 j.m.,
  - dobowa: 6 000 000 j.m.

Dopochwowo:
- - 200 000 j.m.
Zewnętrznie:
- - 100 000 j.m./g

Osobny artykuł: Azotan srebra

Nystatyna w recepturze aptecznej

Ilość nystatyny w przepisach na leki recepturowe wyrażana jest w jednostkach międzynarodowych (j.m). Jednostki te określają jej aktywność. Jako surowiec do receptury nystatyna występuje w postaci rozcierki wytwarzanej przez różnych producentów. Każda z nich charakteryzuje się różną aktywnością antybiotyku w przeliczeniu na 1 mg lub 1 g preparatu. Informację można znaleść na opakowaniu. W związku z tym, przed sporządzeniem leku należy wykonać stosowne obliczenia, pozwalające na odważenie odpowiedniej jej ilości. Z uwagi na to, że nystatyna jest antybiotykiem, leki recepturowe zawierające ją w składzie należy przygotowywać w warunkach aseptycznych.

Lekarze przypisują nystatynę jako basis w następujących postaciach leku: zawiesin do pędzlowania jamy ustnej, globulek, maści oraz zasypek. Są to zazwyczaj recepty o prostym składzie, których wykonanie nie nastręcza większych problemów. Ich sporządzenie ogranicza się najczęściej do zawieszenia odpowiedniej ilości antybiotyku w glicerynie, podłożu maściowym lub w przypadku globulek, oleju kakaowym. W tym przypadku należy, na etapie dokonywania obliczeń uwzględnić współczynnik wyparcia nystatyny który wynosi 0,77.

Pewne wątpliwości nasuwa natomiast dawka/wartość stężenia, wymieniona przez FP XI w odniesieniu do podania dopochwowego. O ile w przypadku podania zewnętrznego Farmakopea określa stężenie 100 000 j.m./g, to w przypadku podania dopochwowego podaje wartość 200 000 j.m. Można jedynie przypuszczać, że ilość nystatyny odpowiadająca aktywności 200 000 j.m. ma się znajdować w jednej dozie leku, co wydaje się stanowić bezpieczne stężenie w kontekście stężenia w lekach do stosowania zewnętrznego, przy założeniu, że jedna globulka waży 3 gramy.

Osobny artykuł: Kwas borowy

mgr farm. Ewelina Rydzik-Strzemska
dr n. farm. Maciej Strzemski