Nazwa polska: Olej rycynowy, Olej rącznikowy

Nazwa łacińska: Oleum ricini, Ricini oleum virginale, Oleum Palmae Christi, Oleum Castoreum, Oleum Palmae liquidum, Ricini oleum raffinatum

Olej rycynowy – historia i zastosowanie w przeszłości

Olej rycynowy otrzymywany jest poprzez wyciskanie na zimno nasion rącznika pospolitego (Ricinus communis). Nazwa rośliny pochodzi od wyglądu jej liści, które swoim kształtem przypominają ludzką dłoń. Naturalnie występuje w klimacie tropikalnym oraz podzwrotnikowym, a najstarsze dane dotyczące uprawy rącznika pochodzą z czwartego tysiąclecia p.n.e. Wyciśnięty olej rycynowy wymaga obróbki termicznej, która powoduje unieczynnienie rycyny zawartej w nasionach. Białko to stanowi silną toksynę, która po dostaniu się do organizmu wywołuje gwałtowne wymioty, biegunkę, krwawienia, obrzęk narządów, może też prowadzić do śmierci. Wygotowanie wyciśniętego oleju z wodą całkowicie rozkłada szkodliwy składnik i pozwala na uzyskanie bezpiecznego produktu.

W przeszłości olej rycynowy podawano zarówno dzieciom, jak i dorosłym w celu wymierzenia upokarzającej, a jednocześnie niebezpiecznej kary. Takie praktyki były stosowane w Indiach Brytyjskich wobec nieposłusznych pracowników politycznych oraz we Włoszech w czasie rządów Benito Mussoliniego. Faszystowska milicja zmuszała dysydentów do spożywania dużych dawek oleju, które bardzo często doprowadzały ich do śmiertelnego odwodnienia. Brak wiedzy na temat działań niepożądanych sprawił, że przez długi czas był on używany do leczenia kobiet w ciąży, a także osób starszych.

Wygląd i właściwości fizykochemiczne

Farmakopea X opisuje trzy monografie dla oleju rycynowego. Ricini oleum virginale i Ricini oleum raffinatum przyjmuje postać cieczy o właściwościach higroskopijnych, która praktycznie nie rozpuszcza się w wodzie i trudno rozpuszcza się w eterze naftowym. Miesza się z etanolem (96%) i lodowatym kwasem octowym. Jej względna gęstość wynosi około 0,958g/cm³, a współczynnik załamania światła przyjmuje wartość około 1,479. Olej rycynowy pierwszego tłoczenia jest jasnożółty i stanowi surowiec recepturowy, natomiast Ricini oleum raffinatum jest dodatkowo oczyszczany i przyjmuje barwę od jasnożółtej do prawie przezroczystej. Do kwasów tłuszczowych obecnych w ich składzie należą kwasy: rycynolowy (85%‑92%), linolowy (2,5%-7%), oleinowy (2,5%-6%), stearynowy, palmitynowy, linolenowy i eikozenowy.

Oprócz tego FP X opisuje Ricini oleum hydrogenatum, który otrzymywany jest przez uwodornienie oleju rycynowego pierwszego tłoczenia i przyjmuje postać proszku lub masy o barwie od jasnożółtej do białej. W jego składzie dominuje kwas 1,2-hydroksystearynowy. Substancja ta praktycznie nie rozpuszcza się w wodzie ani eterze naftowym oraz trudno rozpuszcza się w chlorku metylenu.

Czytaj również: Oleje roślinne stosowane w recepturze

Olej rycynowy – mechanizm działania i zastosowanie

Olej rycynowy zastosowany wewnętrznie ma przede wszystkim właściwości przeczyszczające. Pod wpływem enzymów trzustkowych ulega rozpadowi do kwasu rycynolowego, który zmniejsza absorpcję wody oraz elektrolitów w jelicie cienkim. Dochodzi wówczas do zwiększenia oraz zmiękczenia masy stolca, co w konsekwencji ułatwia jego pasaż. Oprócz tego metabolity oleju rycynowego drażnią ścianę jelit i tym samym usprawniają perystaltykę. W medycynie znajduje zastosowanie w krótkotrwałym leczeniu zaparć ostrych oraz nawykowych i jest też podawany w celu wywołania silnego efektu przeczyszczającego.

Użyty zewnętrznie ma właściwości natłuszczające, regenerujące i zmiękczające. Wygładza i nawilża skórę poprzez tworzenie na jej powierzchni warstwy okluzyjnej, która zapobiega nadmiernemu odparowywaniu wody. Może mieć też działanie komedogenne, czyli sprzyjać powstawaniu zaskórników. Użyty w postaci ciepłych okładów łagodzi ból głowy, pleców czy nóg. Dodatkowo wspomaga gojenie się ran, oparzeń czy otarć. Stanowi cenny składnik leków dermatologicznych oraz kosmetyków. Regularnie aplikowany pomaga w regeneracji suchej skóry pięt, łokci czy kolan, a nakładany na włosy, paznokcie i rzęsy wzmacnia i wygładza ich strukturę oraz przyspiesza wzrost.

Olej rycynowy na szeroką skalę jest wykorzystywany także poza przemysłem farmaceutycznym i kosmetycznym. W przemyśle spożywczym stanowi dodatek do żywności, który ma chronić ją przed rozwojem pleśni i zepsuciem. W Azji służy do konserwowana ryżu, pszenicy czy strączków i dzięki temu wydłuża czas na ich spożycie. Dodatkowo znajduje zastosowane w produkcji mydeł, smarów, płynów hydraulicznych i hamulcowych, farb, barwników, wosków, past czy nylonu. Jest używany także do otrzymywania odpornych na zimno tworzyw sztucznych oraz jako plastyfikator w lakierach nitrocelulozowych.

Olej rycynowy – przeciwskazania

Farmakopea Polska XI nie podaje maksymalnych dawek dla oleju rycynowego stosowanego zarówno wewnętrznie jak i zewnętrznie. Charakterystyka produktu leczniczego określa jednak, że doustnie jest przeznaczony do użytku krótkotrwałego i może być zażywany maksymalnie przez kilka dni. Oprócz tego FP podaje, że jednorazowa dawka dla osób dorosłych powinna wynosić 12-24 gramy, a dla młodzieży powyżej 12 r.ż. 4-8 grama oleju. W przeciwieństwie do większości surowców zielarskich, olej rycynowy został zakwalifikowany przez Amerykańską Agencję Żywności i Leków do substancji o ugruntowanym stosowaniu. Określone są jego właściwości farmakodynamiczne oraz farmakokinetyczne, a bezpieczeństwo i skuteczność zostały opisane w badaniach klinicznych.

Przeciwskazaniem do stosowania oleju rycynowego są stany zapalne narządów jamy brzusznej (na przykład choroba Leśniowskiego-Crohna, zespół jelita drażliwego, rzekomobłoniaste zapalenie jelit, czynna choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, zapalenie trzustki, zapalenie wyrostka robaczkowego), niedrożność jelit oraz dróg żółciowych, krwawienie odbytnicze, bóle brzucha, nudności, wymioty czy menstruacja. Dostępne są badania, które pokazują, że olej rycynowy pobudza biosyntezę prostaglandyn, co może powodować przedwczesne skurcze macicy, dlatego nie należy go stosować w trakcie ciąży i karmienia piersią.

Działania niepożądane

Olej rycynowy stosowany doustnie może powodować nudności, wymioty, kolkę, bóle brzucha, a także gwałtowną biegunkę. Wysypka skórna była obserwowana bardzo rzadko. Jego długotrwałe stosowanie często prowadzi do utraty elektrolitów. Z uwagi na swoje właściwości przeczyszczające może zaburzać wchłanianie innych leków, dlatego powinien być stosowany w odstępie kilkugodzinnym od pozostałych produktów leczniczych. Dodatkowo zmniejsza wchłanianie sulfafurazolu, aspiryny, izoniazydu i witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. Poprzez zmniejszenie ilości potasu we krwi, olej rycynowy może nasilać działanie glikozydów nasercowych. Skuteczność oleju rycynowego zmniejszają leki antyhistaminowe.

Eksperci z Cosmetics Ingredient Review, które stanowi niezależny organ naukowy zrzeszający światowej sławy naukowców i lekarzy, ocenili olej rycynowy jako bezpieczny składnik kosmetyków. Oprócz tego dostępne dane nie stwierdziły toksyczności ostrej ani przewlekłej. Przeprowadzone badania in vitro oraz in vivo nie wykazały działania genotoksycznego ani fotouczulającego oleju rycynowego stosowanego zewnętrznie.

Niezgodności recepturowe

Olej rycynowy w recepturze aptecznej wykorzystywany jest do sporządzania leków stosowanych zewnętrznie. Używany jest do otrzymywania maści, mazideł, emulsji oraz roztworów i najczęściej służy jako rozpuszczalnik dla innych substancji leczniczych. Olej rycynowy nie wykazuje niezgodności recepturowych z innymi surowcami, podczas gdy bardzo często okazuje się pomocny w przypadku trudności z rozpuszczeniem niektórych składników.

Emulsja z olejem rycynowym

Lek z powyższej recepty ma działanie przeczyszczające. Olej rycynowy rozciera się z gumą arabską. Później dodaje się część wody i miesza do czasu uzyskania gęstej emulsji. W kolejnym etapie stopniowo wprowadza się syrop, a potem pozostałą ilość wody. Na koniec całość przelewa do butelki.

Maść z balsamem peruwiańskim

Balsam peruwiański jest substancją, która tworzy liczne niezgodności recepturowe, ale bardzo dobrze łączy się z olejem rycynowym. Jego wprowadzenie do podłoża dla maści lub czopków wymaga wcześniejszego roztarcia z olejem rycynowym w stosunku 1:1.

Wykonanie leku polega na połączeniu balsamu peruwiańskiego z olejem rycynowym, którego dodatek uwzględnia się kosztem podłoża. Później dodaje się wazelinę i lanolinę. Otrzymana maść ma właściwości przeciwzapalne, a także antyseptyczne.

Roztwór z kwasem salicylowym i olejem rzepakowym

W celu sporządzenia roztworu konieczny jest dodatek oleju rycynowego, ponieważ stanowi on dobry rozpuszczalnik dla kwasu salicylowego (1:10). Prawidłowe wykonanie leku polega na rozpuszczeniu na łaźni wodnej kwasu salicylowego w odpowiedniej ilości oleju rycynowego i dopełnieniu całości olejem rzepakowym.

Czytaj również: Czy kwas salicylowy można rozpuścić w oleju rzepakowym?

Mazidło z olejem rycynowym

Cenną właściwością oleju rycynowego jest jego zdolność do mieszania się z etanolem 96%. Jego dodatek do alkoholowych roztworów zmniejsza działanie wysuszające takich preparatów, a także nadaje im właściwości odżywcze.

Otrzymane mazidło ma właściwości antyseptyczne oraz przeciwzapalne i powinno być nakładane na 24 godziny. Jego wykonanie polega na roztarciu balsamu peruwiańskiego z olejem rycynowym. Na koniec łączy się mieszaninę z etanolem.

Źródła:

1. Farmakopea Polska X. Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. Warszawa 2014
2. Charakterystyka Produktu Leczniczego. Olej rycynowy.
3. Ricinus Communis Seed Oil. Kosmopedia.org. Dostęp na dzień 27.06.2022r. https://www.kosmopedia.org/encyklopedia/ricinus-communis-seed-oil/
4. Gajewska M., Sznitowska M. Podstawy receptury aptecznej. Materiały do ćwiczeń dla studentów farmacji. Gdański Uniwersytet Medyczny. Gdańsk 2012