Nazwa polska:  Olej rzepakowy oczyszczony

Nazwa łacińska: Rapae oleum, Rapae oleum raffinatum

Olej rzepakowy- historia i zastosowanie w przeszłości

Olej rzepakowy otrzymuje się z nasion Kapusty rzepaku Brassica napus L. i Kapusty właściwej Brassica campestris L. Jest uzyskiwany w wyniku tłoczenia nasion za pomocą prasy lub ich ekstrakcję różnymi rozpuszczalnikami. Sposób produkcji wpływa na właściwości oleju rzepakowego. Jednorazowe, mechaniczne wyciskanie nasion w temperaturze poniżej 40°C prowadzi do uzyskania oleju nierafinowanego, który zachowuje swoje cenne składniki. Dla odmiany olej rafinowany otrzymywany jest w wysokich temperaturach, przy użyciu silnych środków chemicznych, co w konsekwencji prowadzi do utraty niektórych jego właściwości. Jednak sprawia to, że olej staje się trwalszy i bezpieczny do smażenia.

Rzepak był wykorzystywany w celach spożywczych już w starożytności. Jego uprawą zajmowano się w Grecji, Rzymie, Japonii czy Chinach, a na początku naszej ery również w Basenie Morza Śródziemnego. W średniowieczu znalazł zastosowanie również jako olej do lamp oliwnych, a w XIX wieku został użyty w produkcji margany, czyli tłuszczu utwardzanego. Surowca tego używano do fałszowania oleju lnianego oraz przy produkcji mydła szarego, które uzyskiwano w wyniku zmydlania oleju rzepakowego ługiem potasowym. Oprócz tego olej rzepakowy w połączeniu z masłem kakaowym i olejem laurowym był używany do otrzymywania mydła naftalinowego o właściwościach przeciwpasożytniczych.

W Polsce rzepak był uprawiany od czasów średniowiecza, ale jego wykorzystanie zmalało po II wojnie światowej. Przeprowadzone wówczas badania wykazały dużą zawartość kwasu erukowego w jego składzie. Kwas erukowy jest substancją szkodliwą dla organizmu ludzkiego, powoduje stłuszczenie narządów miąższowych i uszkadza serce. Ze względu na duży potencjał oleju zawartego w rzepaku, który stanowił jedyną uprawną roślinę na północy Europie oraz w Kanadzie, podjęto próby otrzymania oleju o niskiej zawartości szkodliwego składnika. W 1961 roku profesor B.R. Stefansson z Kanady odkrył pastewną jarą odmianę Liho, która była wolna od  kwasu erukowego. W wyniku jej krzyżowania oraz hodowli rekombinowanej i selekcji udało się wyhodować rzepak pozbawiony kwasu erukowego. W Polsce pierwszą bezerukową odmianę o nazwie Janpol otrzymano dopiero w 1976 roku.

Na świecie co roku zużywane jest około 27 mln ton oleju rzepakowego. Obecnie największym światowym producentem rzepaku jest Kanada, która odpowiada za 25% światowej produkcji. Olej rzepakowy wytwarzany jest przede wszystkim w Unii Europejskiej (około 34%), Chinach, Kanadzie oraz Indiach. Wśród liderów produkujących największą ilość rzepaku w UE można wyróżnić Francję, Niemcy oraz Polskę.

Czytaj również: Oleje roślinne stosowane w recepturze

Wygląd i właściwości fizykochemiczne

Według FP X olej rzepakowy jest przezroczystą, jasnożółtą cieczą o gęstości 0.917 g/cm³ i współczynniku załamania światła wynoszącym około 1,473. Praktycznie nie rozpuszcza się w wodzie ani w etanolu (96%), miesza się natomiast z eterem naftowym. Olej rzepakowy charakteryzuje się niską trwałością, tak też pod wpływem słońca oraz tlenu ulega jełczeniu. Należy chronić go od światła, a także przechowywać w hermetycznym i całkowicie wypełnionym pojemniku. Olej może zawierać w swoim składzie dodatek przeciwutleniacza, który chroni go przed szybkim psuciem. Etykieta opakowania powinna informować czy surowiec został otrzymany w wyniku mechanicznego tłoczenia, czy przez ekstrakcję.

Olej rzepakowy stanowi mieszaninę kwasów tłuszczowych, wśród których można wyróżnić przede wszystkim kwas oleinowy (50-67%) i linolowy (16-30%) oraz w mniejszej ilości kwas linolenowy (6-14 %), palmitynowy (2,5-60%), stearynowy (nie więcej niż 3%) i eikozenowy (nie więcej niż 5%). Przeznaczony do spożycia oraz receptury nie powinien zawierać w swoim składzie kwasu erukowego w ilości przekraczającej 2%, ponieważ ma on szkodliwy wpływ na organizm.

Olej rzepakowy- mechanizm działania i zastosowanie

Olej rzepakowy ma właściwości natłuszczające, nawilżające i przeciwzapalne. Wygładza i uelastycznia skórę, a także chroni ją przed wolnymi rodnikami i promieniowaniem UV. Dodatkowo przyspiesza gojenie się ran, regeneruje i łagodzi podrażnienia. Oprócz tego olej dobrze penetruje skórę, uzupełnia lipidy warstwy rogowej i wzmacnia jej funkcję barierową.

Ze względu na delikatny smak, stosowany jest przede wszystkim w kuchni, zarówno na zimno jak i do pieczenia czy smażenia. Jest źródłem zdrowych steroli roślinnych, które po spożyciu konkurują z cholesterolem o przyłączanie do wolnych receptorów i tym samym obniżają jego wchłanianie do krwioobiegu. Ich spożycie na poziomie 1-3g dziennie przyczynia się do obniżenia frakcji LDL cholesterolu we krwi. Olej rzepakowy zawiera od 900 do 1000 mg fitosteroli na 100 g i wśród olei stanowi ich dobre źródło. Oprócz tego jest bogaty w kwasy omega-3 oraz omega-6, a także witaminy E i K. Ma pozytywny wpływ na układ nerwowy i krwionośny, a zastosowany zewnętrznie pielęgnuje włosy, skórę i paznokcie. Jako składnik leków recepturowych sprawdza się w leczeniu schorzeń dermatologicznych, takich jak podrażnienia, suchość, nadmiernie rogowaciejąca skóra czy łuszczyca.

Olej rzepakowy od wielu lat jest używany jako olej do lamp. Stanowi surowiec do produkcji biopaliwa przeznaczonego do silników Diesla, jest stosowany jako domieszka do olejów napędowych, a także jako samodzielne paliwo. Olej bogaty w kwas erukowy, ze względu na swoje właściwości adhezyjne, wykorzystywany jest do produkcji smarów. Oprócz tego znajduje zastosowanie w produkcji atramentów, klisz czy plastików.

Olej rzepakowy- przeciwskazania i działania niepożądane

Farmakopea Polska XI nie określa dawek maksymalnych dla oleju rzepakowego, który jest bezpieczną substancją powszechnie stosowaną także w kuchni. Jego duża popularność i wysoki wskaźnik spożycia sprawia jednak, że istotne staje się jego prawidłowe wykorzystanie i skład jakościowy.

Unijne Rozporządzenie Komisji (UE) nr 696/2014 z 24 czerwca 2014 roku określa maksymalną ilość szkodliwego kwasu erukowego, która może znaleźć się w olejach, tłuszczach roślinnych oraz niektórej żywności z dodatkiem olejów roślinnych. Wartość kwasu erukowego, która nie stanowi zagrożenia dla człowieka wynosi 50kg/1kg produktu i 10g/11kg produktu w przypadku niemowląt.

Olej rzepakowy jest substancją bogatą w kwasy jednonienasycone, które zaliczane są do grupy zdrowszych kwasów nienasyconych. Dodatkowo zawiera najmniej szkodliwych kwasów tłuszczowych nasyconych wśród wszystkich olejów. Posiada wysoką temperaturę dymienia, która wynosi około 205°C. Parametr ten określa najniższą temperaturę, przy której ogrzewany tłuszcz ulega rozpadowi na glicerol i kwasy tłuszczowe, tracąc tym samym walory odżywcze. Dalsze ogrzewanie prowadzi do powstania wolnych rodników i szkodliwej akroleiny, która wydziela się w postaci gryzącego zapachu i nadaje potrawom smak spalenizny. Wysoka temperatura dymienia przekłada się na wyższą stabilność oleju rzepakowego, a jego rafinacja sprawia, że jest bezpiecznym i dobrym wyborem do smażenia potraw.

Olej rzepakowy- niezgodności recepturowe

Olej rzepakowy w recepturze aptecznej wykorzystywany jest najczęściej jako substancja pomocnicza i używany jako rozpuszczalnik dla innych surowców farmaceutycznych. Jego korzystne właściwości kojące, nawilżające oraz ochronne sprawiają jednak, że sam w sobie również stanowi cenny składnik leków do użytków zewnętrznego. Jest tłuszczem płynnym, który rzadko występuje jako samodzielny nośnik, dlatego najczęściej stanowi składnik leków półstałych. Stosowany jest do otrzymywania roztworów, zawiesin oraz maści. Do trudności, które występują podczas wykorzystywania oleju rzepakowego w recepturze aptecznej, można zaliczyć jego niską trwałość, która wymaga odpowiedniego przechowywania surowca. Oprócz tego może dochodzić do przekroczenia rozpuszczalności niektórych substancji w oleju rzepakowym, czego przykładem jest oliwka salicylowa.

Oliwka salicylowa

W celu poprawnego wykonania leku konieczne jest dodanie oleju rycynowego, który stanowi lepszy rozpuszczalnik dla kwasu salicylowego (1:10). Takie połączenie umożliwia osiągnięcie odpowiedniego stężenia kwasu, przy jednoczesnym zamaskowaniu kleistości oleju rycynowego przez olej rzepakowy. Oliwka salicylowa używana jest w przypadku nadmiernego rogowacenia skóry głowy.

Czytaj również: Czy kwas salicylowy można rozpuścić w oleju rzepakowym?

Maść zmiękczająca (Unguentum leniens)

Sporządzenie maści natłuszczającej rozpoczyna się od stopienia olbrotu i wosku białego na łaźni wodnej. Następnie łączy się je z ogrzanym olejem rzepakowym. Do całości dodaje się porcjami ciepłą wodę i miesza aż do zastygnięcia. Po ochłodzeniu maści, wkręca się do niej olejek lawendowy. Maść zmiękczającą wykorzystuje się do pielęgnacji skóry uszkodzonej, suchej i podrażnionej, a także skłonnej do nadmiernego rogowacenia.

Olej kamforowy (Oleum camphoratum)

W celu wykonania oleju kamforowego wsypuje się roztartą w moździerzu kamforę do suchej i wytarowanej butelki. Następnie dodaje się olej rzepakowy, zamyka zakrętką i całość ogrzewa na łaźni wodnej w temperaturze 40°-50°C aż do rozpuszczenia kamfory. Olejek kamforowy ma działanie antyseptyczne i przeciwzapalne, na dodatek przyspiesza gojenie się ran i oparzeń.

Oprócz tego olej rzepakowy może być użyty do wytworzenia oleożelu, który stanowi nowszy rodzaj nośnika dla substancji czynnej. Oleożele otrzymuje się poprzez żelowanie cieczy lipofilowej za pomocą substancji, które tworzą strukturę sieciową. Takie podłoża są stabilniejsze, bardziej plastyczne i mogą zwiększać przenikanie niektórych leków przez warstwę rogową.

Czytaj również: Roztwory olejowe w recepturze

1. Sikorska K., Szulc. J. Oleożele z kwasem salicylowym w praktyce leku recepturowego. Katedra i Zakład Farmacji Stosowanej Akademii Medycznej w Gdańsku. 2009r.
2. Farmakopea Polska X. Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. Warszawa 2014
3. Olej rzepakowy. Galfarm.pl. Dostęp na dzień 16.06.2022 r. https://galfarm.pl/baza-wiedzy/surowce/rapae-oleum-raffinatum/
4. 4.Bartkowiak-Broda I. Historia wartościowego oleju roślinnego Północnej Europy. Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin. Dostęp na dzień 16.06.2022r. https://www.pokochajolejrzepakowy.eu/historia-wartosciowego-oleju-roslinnego-polnocnej-europy/
5. Olej rzepakowy. Receptura.edu.pl. Dostęp na dzień 16.06.2022r. https://receptura.edu.pl/olej-rzepakowy-rapae-oleum/
6. Gajewska M., Sznitowska M. Podstawy receptury aptecznej. Materiały do ćwiczeń dla studentów farmacji.Gdański Uniwersytet Medyczny. Gdańsk 2012