Receptura antybiotyków
Sporządzanie leków w warunkach aptecznych niejednokrotnie nastręcza wielu trudności osobom je wykonującym. Szczególną uwagę należy zwrócić na te leki, które zawierają w swoim składzie antybiotyki, czyli substancje wykazujące działanie bakteriobójcze i/lub bakteriostatyczne. Prawidłowe ich przygotowanie obarczone jest wieloma wymogami, wśród których najważniejszym jest zachowanie jałowości gotowego preparatu.
Według definicji jałowość to nieobecność w danym preparacie form drobnoustrojów, zdolnych do przeżycia, zarówno w postaci form wegetatywnych jak i przetrwalnikowych. Zachowanie jałowości preparatów, posiadających w swoim składzie antybiotyki pozwala zapewnić im prawidłowe oddziaływanie na ludzki organizm. Związane jest to z dużą wrażliwością antybiotyków na wiele czynników zewnętrznych, m.in. na światło, podwyższoną temperaturę, obecność wody, a także na obecność enzymów, będących produktem działalności drobnoustrojów (enzymy te odpowiedzialne są za rozkład – hydrolizę niektórych antybiotyków, a tym samym za zniesienie działania bakteriobójczego/bakteriostatycznego substancji czynnej danego leku).
Wśród najczęściej stosowanych antybiotyków w praktyce aptecznej wyróżnić można:
- antybiotyki amino glikozydowe (wśród nich są to głównie neomycyna i gentamycyna),
- makrolidy (erytromycyna),
- sulfonamidy (sulfacetamid),
- chemioterapeutyki (m.in. metronidazol).
Podobnie jak szeroka jest gama antybiotyków, stosowanych do przyrządzania leków recepturowych, tak szeroka jest gama różnych postaci tych leków, zawierających w swym składzie antybiotyk. Najczęściej w praktyce aptecznej z użyciem antybiotyków wykonuje się maści i globulki dopochwowe, rzadziej roztwory i zawiesiny. Związane jest to ze zmniejszoną stabilnością i trwałością antybiotyków w obecności wody (dużo większa trwałość w postaci „suchej”).
Jako ciekawostkę można w tym miejscu przyporządkować antybiotyki do postaci, w jakich najczęściej występują w praktyce aptecznej, i tak:
- neomycyna – najczęściej wykorzystywana przy sporządzaniu maści oraz kropli ocznych,
- gentamycyna – w większości mająca zastosowanie do wytwarzania kropli ocznych,
- erytromycyna – głównie w formie maści.
Do substancji czynnych najczęściej wykorzystywanych przy wytwarzaniu globulek dopochwowych należy m.in. nystatyna, wykazująca działanie przeciwgrzybicze.
Zachowanie jałowości i szczególnych warunków sporządzania leków, mających w swoim składzie antybiotyk ma na celu ochronę tych wrażliwych substancji przed degradującymi je czynnikami zewnętrznymi jak światło czy temperatura, oraz przed wtórnym zakażeniem drobnoustrojami. W wyniku działania wysokiej temperatury czy dużego nasłonecznienia może dojść do procesu rozkładu substancji czynnej, a tym samym obniżenia lub zaniku jej działania przeciwdrobnoustrojowego. Właśnie dlatego niektóre antybiotyki, jak np. neomycyna czy erytromycyna powinny być przechowywane w ciemnych opakowaniach i wydawane z informacją „chronić przed światłem”. Przechowywanie leków z antybiotykiem w lodówce również przedłuża ich przydatność do użycia.
W zależności od użytego antybiotyku różna jest trwałość danego leku:
- tetracyklina – do 6 dni,
- neomycyna – do 14 dni,
- chloramfenikol – do 42 dni.
Podstawowym kryterium, zapewniającym jałowość leków z antybiotykami jest ich aseptyczne przygotowywanie. Ma to na celu niedopuszczenie do nadważenia bakteryjnego zarówno surowców potrzebnych do sporządzenia leku, jak i opakowań oraz przyrządów, służących do wykonania preparatu. W praktyce aptecznej warunki te spełnione są przy wykorzystaniu loży z laminarnym nawiewem powietrza.
Niezwykle ważnym elementem w toku postępowania aseptycznego jest odpowiednie przygotowanie miejsca pracy (w tym przypadku loży). Na wstępie należy umyć lożę przy pomocy detergentu (używając do tego celu gąbki, aby nie pozostawić resztek materiału, jaki mógłby zostać po zastosowaniu innej tkaniny), w dalszej kolejności należy odkazić lożę roztworem środka dezynfekującego a na koniec włączyć na min. 30 minut przed rozpoczęciem prac lampę UV wraz z laminarnym nawiewem powietrza.
Sprawdź także:
Kolejną zasadą, do jakiej należy się stosować przy wykonywaniu leków z antybiotykami jest używanie wyjałowionych substancji. Szczególnie ważne jest to w przypadku samych antybiotyków, gdyż nie można ich wyjałowić termicznie, aby uzyskać jałowość preparatu. Z pomocą przychodzą w tym miejscu producenci substancji, wypuszczający na rynek jak najmniejsze opakowanie danego związku, co pozwala na praktycznie jednorazowe użycie i zmniejsza ryzyko nadkażenia.
Równie ważnym elementem jest używanie jałowych sprzętów i opakowań końcowych preparatu. Naczynia szklane i porcelanowe, po umyciu detergentem wyjaławia się suchym gorącym powietrzem. W dzisiejszej praktyce aptecznej jako opakowań docelowych leku używa się już wyjałowionych, dostępnych masowo pojemników, butelek, itp. Znacznie ułatwia to pracę w recepturze i zabezpiecza przed niepożądanym zakażeniem gotowej postaci leku.
Ostatnim kryterium zapewniającym utrzymanie jałowości leku z antybiotykiem jest odpowiednie przygotowanie osoby go wykonującej, zarówno to dotyczące odzieży i czystości pracy, jak i przygotowanie merytoryczne. Odpowiednia wiedza na temat zasad przyrządzania leków „lege artis” jest niezwykle ważna dla zachowania właściwej jakości preparatu z antybiotykiem. Świadczy o tym również opłata „taxa laborum”, pobierana przez aptekę za sporządzenie leku recepturowego, która dla leków jałowych jest dwukrotnie wyższa aniżeli dla preparatów niejałowych.
Zobacz: Vademecum
Na koniec warto jeszcze wspomnieć o zasadach obowiązujących przy wykonywaniu leków z antybiotykiem. Nie należy łączyć w jednym preparacie substancji działającej bakteriobójczo z substancją działającą bakteriostatycznie – obniżenie lub zahamowanie działania bakteriobójczego. Dozwolone jest natomiast łączenie związków, o uzupełniającym się spektrum działania – uzyskuje się wtedy synergizm i poszerzone działania lecznicze leku. Równie istotną rzeczą jest odpowiednia droga podania dla niektórych antybiotyków. Dla przykładu – cefuroksym uaktywnia się pod wpływem reakcji w przewodzie pokarmowym, dlatego podanie go miejscowo na skórę jest bezcelowe – brak działania przeciwdrobnoustrojowego.
Źródła:
- „Receptura apteczna – podręcznik dla studentów farmacji”, prof.dr hab.n.farm. Renata Jachowicz, PZWL, 2004.
- „Przewodnik po recepturze aptecznej dla studentów Wydziału farmaceutycznego”, pod red. Kazimiery Henryki Bodek, Łódź 2012.
- „Antybiotyki w lekach recepturowych”, M. Zdzieborska, E. Siedlecka, Farmacja Polska, 15, 2008.
- „Sporządzanie leków w warunkach aseptycznych”, K. H. Bodek, Farmacja Polska, 9, 2007.
mgr farm, Mateusz Jabłoński
