Zalety roztworów jako postaci leku:
- Szybkie działanie – substancja lecznicza w roztworze występuje w rozproszeniu cząsteczkowym, przez co gotowa jest do natychmiastowej adsorpcji. Biodostępność takiego preparatu jest znacznie większa niż w stałych postaciach leku. Roztwory ze względu na swoje szybkie działanie mogą być wykorzystywane w sytuacjach awaryjnych, np. adrenalina we wstrząsie anafilaktycznym.
- Łatwość podawania – roztwory są wygodną formą leku doustnego, ponieważ są łatwe do połknięcia, co ma szczególne znaczenie w przypadku dzieci, osób w wieku podeszłym oraz innych grup pacjentów mających problem z przełykaniem.
- Możliwość podawania różnymi drogami – roztwory stanowią niezwykle użyteczną grupę preparatów także ze względu na fakt, iż mogą być podawane różnymi drogami: roztwory doustne, roztwory do płukań (np. gardła czy zatok), aplikowane na skórę, błony śluzowe, włosy i paznokcie, roztwory douszne, oczne, donosowe, doodbytnicze (wlewki), dopochwowe (irygacje), płyny do nebulizacji i inhalacji oraz płyny pozajelitowe. To daje możliwość zastosowania roztworów do leczenia praktycznie każdej jednostki chorobowej.
- Jednolitość dawek – w roztworze substancja czynna jest równomiernie rozmieszczona w całym układzie, w przeciwieństwie do zawiesin nie ma potrzeby wstrząsania pojemnikiem, dzięki czemu ryzyko różnorodności dawek zostaje zminimalizowane.
- Łatwość odmierzania – roztwory są postacią leku łatwą do odmierzania przez pacjenta, roztwory doustne zwykle są odmierzane za pomocą łyżek, łyżeczek lub miarek.
- Łatwość maskowania nieprzyjemnego smaku – substancje lecznicze w większości charakteryzują się gorzkim smakiem, w przypadku roztworów doustnych problem ten można łatwo rozwiązać przez zastosowanie środków słodzących. Najczęściej stosowane substancje pomocnicze poprawiające smak preparatu to: płynna glukoza, glicerol, sorbitol, sacharyna sodowa i aspartam. Łatwość zamaskowania gorzkiego smaku leku ma szczególne znaczenie w preparatach przeznaczonych dla dzieci. Należy jednak unikać środków słodzących u pacjentów z cukrzycą.
- Szybkość sporządzania – roztwory są wygodną postacią leku także dla przygotowującego je farmaceuty, ponieważ zazwyczaj wymagają mniejszego nakładu czasu i pracy niż inne postaci leku, np. proszki czy czopki.
Sprawdź także:
Wady roztworów jako postaci leku:
- Słaba rozpuszczalność wielu leków uniemożliwia użycie ich w roztworach. Istnieją jednak sposoby pozwalające zwiększyć ich rozpuszczalność:
- mikronizacja w moździerzu substancji trudno rozpuszczalnej,
- prowadzenie procesu rozpuszczania w podwyższonej temperaturze, zawsze na gorąco rozpuszczamy: kwas borny, aminofenazon, chlorowodorek papaweryny oraz mleczan etakrydyny,
- wspomaganie procesu rozpuszczania substancji za pomocą bagietki lub mieszadła laboratoryjnego,
- stosowanie współrozpuszczalników (kosolwentów), czyli wprowadzenie w jak najmniejszej ilości rozpuszczalnika, w którym dana substancja jest rozpuszczalna; najczęściej stosowanymi współrozpuszczalnikami są: etanol, glicerol, glikol propylenowy i glikol polietylenowy; należy pamiętać o konieczności zmniejszenia ilości wyjściowego rozpuszczalnika, tak aby masa roztworu nie uległa zmianie,
- stosowanie solubilizatorów, czyli substancji, które w połączeniu z lekiem tworzą mieszaniny lepiej rozpuszczalne, np. związki powierzchniowo czynne,
- stosowanie tzw. roztworów zapasowych, czyli roztworów sporządzonych z problematycznych substancji, np. takich, które są trudne do odważenia ze względu na swoją higroskopijność lub do rozpuszczenia wymagają ogrzewania.
Osobny artykuł: Rozpuszczanie jako przykład procesu fizykochemicznego
- Niestabilność wielu substancji w roztworze również przemawia na niekorzyść tej postaci leku. Zjawisko to spowodowane jest najczęściej hydrolizą, utlenianiem lub fotolizą.
Szczególnie podatne na hydrolizę są substancje zawierające w swojej budowie grupy chemiczne takie jak: estry, amidy, imidy, laktony czy laktamy. Należą tu więc środki często stosowane w recepturze aptecznej, np. penicylina, chloramfenikol, atropina, związki srebra czy jodu. Zjawisko hydrolizy można zahamować przez zmianę pH osiągniętą poprzez dodatek buforów, przykłady najczęściej stosowanych soli buforujących w roztworach to:
- octany (kwas octowy i octan sodu): ok. 1–2%,
- cytryniany (kwas cytrynowy i cytrynian sodu): ok. 1–5%,
- fosforany (fosforan sodu i fosforan disodu): ok. 0,8–2%.
Należy pamiętać, że zastosowany bufor nie powinien negatywnie wpływać na rozpuszczalność substancji leczniczej, np. obecność soli fosforanowych może zmniejszać rozpuszczalność leków.
Na utlenianie narażone są substancje z takich grup jak: etery, fenole i aldehydy. Zjawisku utleniania możemy zapobiec poprzez dodatek przeciwutleniaczy. Są to substancje, które zmniejszają degradację oksydacyjną środków terapeutycznych i w ten sposób zwiększają ich stabilność. Często wykorzystywane przeciwutleniacze to: octan alfa-tokoferolu, kwas askorbinowy czy pirosiarczyn sodu. Ryzyko utleniania można też zminimalizować poprzez korektę pH, ograniczenie dostępu światła i przechowywanie preparatu w niższej temperaturze.
Fotolizę powoduje światło, które przyspiesza utlenianie np. adrenaliny czy fizostygminy oraz przyspiesza redukcję proteinianu srebra, soli żelaza i rtęci. Zapobiec fotolizie można poprzez umieszczanie roztworów w butelkach z ciemnego szkła oraz przechowywanie ich w ciemnym miejscu.
- Kosztowny transport – transport roztworów jest kosztowniejszy w porównaniu z innymi postaciami leku, ponieważ wykazują większą masę i zajmują więcej miejsca. Ponadto szklane butelki jako opakowania roztworów są jeszcze bardziej nieporęczne ze względu na możliwość stłuczenia i straty leku. Istnieje też ryzyko uwalniania alkaliów z niektórych gatunków szkła. Pewnym rozwiązaniem może być przechowywanie roztworów w butelkach z tworzyw sztucznych, które są lżejsze i bardziej wytrzymałe niż szkło. Należy jednak pamiętać, że nie wszystkie leki można umieszczać w butelkach plastikowych.
- Konieczność dokładnego odmierzania dawek przez pacjenta – w celu ułatwienia dawkowania można stosować butelki z dołączoną miarką, co zminimalizuje ryzyko przyjmowania przez pacjenta leku w różnych dawkach. Mimo to nie sporządza się roztworów zawierających substancje bardzo silnie działające.
Jak wynika z przedstawionego opisu, roztwory są niezwykle użyteczną postacią leku w leczeniu praktycznie wszystkich jednostek chorobowych u różnych grup pacjentów. Natomiast wady charakteryzujące roztwory jesteśmy w stanie zminimalizować dzięki swojej wiedzy i doświadczeniu.
mgr farm. Angelika Nowicka
Literatura:
- Farmakopea Polska XI, Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, Warszawa 2017.
- Jachowicz R., Farmacja praktyczna, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2016.
- Sznitowska M.: Farmacja stosowana. Technologia postaci leku, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2017.
- Aulton M. E., Taylor K. M. G.: Aulton’s Pharmaceutics: The Design and Manufacture of Medicines, wyd. Elsevier, Wielka Brytania 2013.
