Substancje konserwujące
Środki konserwujące dodaje się do leków, które w składzie zawierają wodę. Jest to spowodowane tym, że to właśnie w fazie wodnej występuje rozwój mikroorganizmów. Do takich substancji należą związki chemiczne o właściwościach bakteriostatycznych i bakteriobójczych, a także przeciwgrzybiczych.
Postacie leków, do których dodaje się środki konserwujące, to głównie:
- Krople do oczu (roztwory, zawiesiny, emulsje)
- Hydrożele
- Maści o typie emulsji
- Leki doustne
- Roztwory do stosowania zewnętrznego
Substancje bakteriostatyczne uniemożliwiają rozwój drobnoustrojów znajdujących się w lekach, które nie wymagają sterylności. Dodaje się je m.in. do preparatów doustnych. Środki bakteriobójcze i grzybobójcze stosuje się w takich postaciach leków, w których drobnoustroje (które mogłyby dostać się do leku) należy zniszczyć, na przykład w kroplach do oczu.
Cechy dobrego środka konserwującego
Dobrze dobrany środek konserwujący powinien spełnić wymagania technologiczne i związane z aktywnością biologiczną. Do wymagań technologicznych należą:
- Rozpuszczalność w wodzie (w celu uzyskania odpowiedniego stężenia potrzebnego do konserwacji)
- Właściwości lipofilowe i hydrofilowe – ważny jest współczynnik podziału olej/woda danej substancji konserwującej. Drobnoustroje namnażają się w wodzie, dlatego środek konserwujący o niskiej wartości współczynnika olej/woda wykaże wyższe stężenie w fazie wodnej
- Brak smaku, zapachu i barwy
- Trwałość i aktywność w dużym zakresie pH i temperatury
- Brak niezgodności z substancją leczniczą i substancjami pomocniczymi, a także kompatybilność z innymi składnikami receptury
- Odporność na działanie tlenu i światła
Do wymagań związanych z aktywnością biologiczną należą natomiast:
- Skuteczność w niskich stężeniach
- Szybkie działanie na drobnoustroje
- Oddziaływania na jak najszerszy zakres drobnoustrojów
- Brak możliwości wytworzenia form opornych drobnoustrojów
- Brak działania alergizującego, toksycznego, drażniącego dla pacjenta
Niestety na dzień dzisiejszy nie istnieje taki środek, który spełniałby wszystkie wymagania.
Substancje konserwujące w kroplach do oczu
Okazuje się, że nie wszędzie substancje konserwujące mają zastosowanie. Nie stosuje się ich w lekach przeznaczonych do stosowania po zabiegach chirurgicznych lub na uszkodzone oko. Leki takie przygotowuje się w opakowaniach jednodawkowych, na przykład w ampułkach. Ilości substancji konserwujących, jakie należy dodać do kropli ocznych, są tak małe, że należy posłużyć się ich roztworami pomocniczymi. Te z kolei wykonuje się w stężeniu 100-krotnie wyższym niż wymagane stężenie w danym leku.
Do najczęściej używanych substancji konserwujących należą:
- IV — rzędowe aminy — chlorek benzalkoniowy, cetrimid
- Alkohole – chlorbutamol, alkohol benzylowy
- Pochodne rtęci – tiomersal, azotan fenylortęciowy
- EDTA
Jałowe krople od chwili wykonania ważne są przez 30 dni (nieotwierane). Po naruszeniu opakowania, krople z dodatkiem substancji konserwującej są ważne przez 10 dni, natomiast krople bez konserwantów tylko 24 godziny.
Czytaj również: Termin przydatności leków recepturowych
Przykład recepty na krople oczne, które zawierają substancje konserwujące:
Rp. | |
Atropini sulfatis | 0,025 |
Benzalkonii bromidii | 0,00025 |
Alcoholis β-phenylaethylici | 0,02 |
0,9% Sol. Natrii chloridi | ad 5,0 |
M. f. guttae ophthalm. |
Środki konserwujące a możliwe niezgodności
Do przykładowych niezgodności należą połączenia chlorku benzalkoniowego z azotanami, benzoesami, jodkami, kwasem borowym, protargolem, sulfonamidami, fluoresceiną. Co istotne, chlorek benzalkoniowy wchodzi także w interakcje z tworzywami, które wchodzą w skład soczewek kontaktowych miękkich.
Innym przykładem jest niezgodność boranu fenylortęciowego/bromku benzalkoniowego z solą sodową karboksymetylocelulozy (CMC-Na).
Osobny artykuł: Koloidalne związki srebra – jak przygotować roztwór?
Substancje przeciwutleniające
Przeciwutleniacze, tak jak sama nazwa sugeruje, chronią leki przed rozkładem na drodze reakcji utleniania. Do substancji wrażliwych na procesy utleniania należą: adrenalina, fenylefryna, tetrakaina, fizostygmina, sulfacetamid, retinol, pilokarpina. Substancje przeciwutleniające wykazują niższy potencjał oksydoredukcyjny niż substancja lecznicza. Dzięki temu łatwiej same ulegają reakcjom utleniania, zabezpieczając w ten sposób substancje czynne w preparacie.
W roztworach wodnych rolę przeciwutleniaczy pełnią:
- pirosiarczyn sodu
- tiosiarczan sodu
- siarczyn sodu
- kwas acetylosalicylowy
- acetylocysteina
- butylohydroksyanizol (BHT)
- chlorowodorek cysteiny
- tiomocznik
Osobny artykuł: Zmiany fizykochemiczne w lekach recepturowych
W roztworach olejowych potrzebna jest ochrona fazy olejowej i wykorzystuje się w tym celu:
- butylohydroksytoluen (BHT)
- butyohydroksyanizol (BHA)
- kwas palmitynoaskorbinowy
- D-α-tokoferol
- octan α- tokoferolu
Dodając EDTA, który ma właściwości chelatujące, można zwiększyć skuteczność przeciwutleniaczy.
Bibliografia:
- Jachowicz R., Farmacja praktyczna, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2007, s. 147-159
- Jachowicz R., Krówczyński L., Ćwiczenia z receptury, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000, s. 187-199
- Sznitowska M., Farmacja stosowana. Technologia postaci leku, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2017, s.548-591
- https://www.aptekarzpolski.pl/aktualnosci/stabilnosc-produktow-leczniczych-%EF%BB%BF/ (dostęp z dnia 06.03.2023)