Substancje konserwujące i przeciwutleniające

Substancje konserwujące mają za zadanie zachować sterylność lub wymaganą czystość biologiczną leku przez pełny okres jego stosowania. Chronią także przed wtórnym zanieczyszczeniem i rozwojem mikroorganizmów podczas jego używania. Jakie cechy powinien mieć dobry środek konserwujący? W jakich postaciach leków można się z nim spotkać?
Substancje konserwujące mają za zadanie zachować sterylność leku lub jego wymagają czystość biologiczną, przez pełny okres jego stosowania (fot. Shutterstock).

Substancje konserwujące

Środki konserwujące dodaje się do leków, które w składzie zawierają wodę. Jest to spowodowane tym, że to właśnie w fazie wodnej występuje rozwój mikroorganizmów. Do takich substancji należą związki chemiczne o właściwościach bakteriostatycznych i bakteriobójczych, a także przeciwgrzybiczych.

Postacie leków, do których dodaje się środki konserwujące, to głównie:

Substancje bakteriostatyczne uniemożliwiają rozwój drobnoustrojów znajdujących się w lekach, które nie wymagają sterylności. Dodaje się je m.in. do preparatów doustnych. Środki bakteriobójcze i grzybobójcze stosuje się w takich postaciach leków, w których drobnoustroje (które mogłyby dostać się do leku) należy zniszczyć, na przykład w kroplach do oczu.

Cechy dobrego środka konserwującego

Dobrze dobrany środek konserwujący powinien spełnić wymagania technologiczne i związane z aktywnością biologiczną. Do wymagań technologicznych należą:

  • Rozpuszczalność w wodzie (w celu uzyskania odpowiedniego stężenia potrzebnego do konserwacji)
  • Właściwości lipofilowe i hydrofilowe – ważny jest współczynnik podziału olej/woda danej substancji konserwującej. Drobnoustroje namnażają się w wodzie, dlatego środek konserwujący o niskiej wartości współczynnika olej/woda wykaże wyższe stężenie w fazie wodnej
  • Brak smaku, zapachu i barwy
  • Trwałość i aktywność w dużym zakresie pH i temperatury
  • Brak niezgodności z substancją leczniczą i substancjami pomocniczymi, a także kompatybilność z innymi składnikami receptury
  • Odporność na działanie tlenu i światła

Do wymagań związanych z aktywnością biologiczną należą natomiast:

  • Skuteczność w niskich stężeniach
  • Szybkie działanie na drobnoustroje
  • Oddziaływania na jak najszerszy zakres drobnoustrojów
  • Brak możliwości wytworzenia form opornych drobnoustrojów
  • Brak działania alergizującego, toksycznego, drażniącego dla pacjenta

Niestety na dzień dzisiejszy nie istnieje taki środek, który spełniałby wszystkie wymagania.

Substancje konserwujące w kroplach do oczu

Okazuje się, że nie wszędzie substancje konserwujące mają zastosowanie. Nie stosuje się ich w lekach przeznaczonych do stosowania po zabiegach chirurgicznych lub na uszkodzone oko. Leki takie przygotowuje się w opakowaniach jednodawkowych, na przykład w ampułkach. Ilości substancji konserwujących, jakie należy dodać do kropli ocznych, są tak małe, że należy posłużyć się ich roztworami pomocniczymi. Te z kolei wykonuje się w stężeniu 100-krotnie wyższym niż wymagane stężenie w danym leku.

Do najczęściej używanych substancji konserwujących należą:

  • IV — rzędowe aminy — chlorek benzalkoniowy, cetrimid
  • Alkohole – chlorbutamol, alkohol benzylowy
  • Pochodne rtęci – tiomersal, azotan fenylortęciowy
  • EDTA

Jałowe krople od chwili wykonania ważne są przez 30 dni (nieotwierane). Po naruszeniu opakowania, krople z dodatkiem substancji konserwującej są ważne przez 10 dni, natomiast krople bez konserwantów tylko 24 godziny.

Czytaj również: Termin przydatności leków recepturowych

Przykład recepty na krople oczne, które zawierają substancje konserwujące:

Rp.
Atropini sulfatis0,025
Benzalkonii bromidii0,00025
Alcoholis β-phenylaethylici 0,02
0,9% Sol. Natrii chloridiad 5,0
M. f. guttae ophthalm.

Środki konserwujące a możliwe niezgodności

Do przykładowych niezgodności należą połączenia chlorku benzalkoniowego z azotanami, benzoesami, jodkami, kwasem borowym, protargolem, sulfonamidami, fluoresceiną. Co istotne, chlorek benzalkoniowy wchodzi także w interakcje z tworzywami, które wchodzą w skład soczewek kontaktowych miękkich.

Innym przykładem jest niezgodność boranu fenylortęciowego/bromku benzalkoniowego z solą sodową karboksymetylocelulozy (CMC-Na).

Osobny artykuł: Koloidalne związki srebra – jak przygotować roztwór?

Substancje przeciwutleniające

Przeciwutleniacze, tak jak sama nazwa sugeruje, chronią leki przed rozkładem na drodze reakcji utleniania. Do substancji wrażliwych na procesy utleniania należą: adrenalina, fenylefryna, tetrakaina, fizostygmina, sulfacetamid, retinol, pilokarpina. Substancje przeciwutleniające wykazują niższy potencjał oksydoredukcyjny niż substancja lecznicza. Dzięki temu łatwiej same ulegają reakcjom utleniania, zabezpieczając w ten sposób substancje czynne w preparacie.

W roztworach wodnych rolę przeciwutleniaczy pełnią:

  • pirosiarczyn sodu
  • tiosiarczan sodu
  • siarczyn sodu
  • kwas acetylosalicylowy
  • acetylocysteina
  • butylohydroksyanizol (BHT)
  • chlorowodorek cysteiny
  • tiomocznik

Osobny artykuł: Zmiany fizykochemiczne w lekach recepturowych

W roztworach olejowych potrzebna jest ochrona fazy olejowej i wykorzystuje się w tym celu:

  • butylohydroksytoluen (BHT)
  • butyohydroksyanizol (BHA)
  • kwas palmitynoaskorbinowy
  • D-α-tokoferol
  • octan α- tokoferolu

Dodając EDTA, który ma właściwości chelatujące, można zwiększyć skuteczność przeciwutleniaczy.

Bibliografia:

  1. Jachowicz R., Farmacja praktyczna, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2007, s. 147-159
  2. Jachowicz R., Krówczyński L., Ćwiczenia z receptury, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000, s. 187-199
  3. Sznitowska M., Farmacja stosowana. Technologia postaci leku, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2017, s.548-591
  4. https://www.aptekarzpolski.pl/aktualnosci/stabilnosc-produktow-leczniczych-%EF%BB%BF/ (dostęp z dnia 06.03.2023)
logo