Substancje konserwujące

Środki konserwujące dodaje się do leków, które w składzie zawierają wodę. Jest to spowodowane tym, że to właśnie w fazie wodnej występuje rozwój mikroorganizmów. Do takich substancji należą związki chemiczne o właściwościach bakteriostatycznych i bakteriobójczych, a także przeciwgrzybiczych.

Postacie leków, do których dodaje się środki konserwujące, to głównie:

• Krople do oczu (roztwory, zawiesiny, emulsje)
• Hydrożele
• Maści o typie emulsji
• Leki doustne
• Roztwory do stosowania zewnętrznego

Substancje bakteriostatyczne uniemożliwiają rozwój drobnoustrojów znajdujących się w lekach, które nie wymagają sterylności. Dodaje się je m.in. do preparatów doustnych. Środki bakteriobójcze i grzybobójcze stosuje się w takich postaciach leków, w których drobnoustroje (które mogłyby dostać się do leku) należy zniszczyć, na przykład w kroplach do oczu.

Cechy dobrego środka konserwującego

Dobrze dobrany środek konserwujący powinien spełnić wymagania technologiczne i związane z aktywnością biologiczną. Do wymagań technologicznych należą:

• Rozpuszczalność w wodzie (w celu uzyskania odpowiedniego stężenia potrzebnego do konserwacji)
• Właściwości lipofilowe i hydrofilowe – ważny jest współczynnik podziału olej/woda danej substancji konserwującej. Drobnoustroje namnażają się w wodzie, dlatego środek konserwujący o niskiej wartości współczynnika olej/woda wykaże wyższe stężenie w fazie wodnej
• Brak smaku, zapachu i barwy
• Trwałość i aktywność w dużym zakresie pH i temperatury
• Brak niezgodności z substancją leczniczą i substancjami pomocniczymi, a także kompatybilność z innymi składnikami receptury
• Odporność na działanie tlenu i światła

Do wymagań związanych z aktywnością biologiczną należą natomiast:

• Skuteczność w niskich stężeniach
• Szybkie działanie na drobnoustroje
• Oddziaływania na jak najszerszy zakres drobnoustrojów
• Brak możliwości wytworzenia form opornych drobnoustrojów
• Brak działania alergizującego, toksycznego, drażniącego dla pacjenta

Niestety na dzień dzisiejszy nie istnieje taki środek, który spełniałby wszystkie wymagania.

Substancje konserwujące w kroplach do oczu

Okazuje się, że nie wszędzie substancje konserwujące mają zastosowanie. Nie stosuje się ich w lekach przeznaczonych do stosowania po zabiegach chirurgicznych lub na uszkodzone oko. Leki takie przygotowuje się w opakowaniach jednodawkowych, na przykład w ampułkach. Ilości substancji konserwujących, jakie należy dodać do kropli ocznych, są tak małe, że należy posłużyć się ich roztworami pomocniczymi. Te z kolei wykonuje się w stężeniu 100-krotnie wyższym niż wymagane stężenie w danym leku.

Do najczęściej używanych substancji konserwujących należą:

• IV — rzędowe aminy — chlorek benzalkoniowy, cetrimid
• Alkohole – chlorbutamol, alkohol benzylowy
• Pochodne rtęci – tiomersal, azotan fenylortęciowy
• EDTA

Jałowe krople od chwili wykonania ważne są przez 30 dni (nieotwierane). Po naruszeniu opakowania, krople z dodatkiem substancji konserwującej są ważne przez 10 dni, natomiast krople bez konserwantów tylko 24 godziny.

Czytaj również: Termin przydatności leków recepturowych

Przykład recepty na krople oczne, które zawierają substancje konserwujące:

Środki konserwujące a możliwe niezgodności

Do przykładowych niezgodności należą połączenia chlorku benzalkoniowego z azotanami, benzoesami, jodkami, kwasem borowym, protargolem, sulfonamidami, fluoresceiną. Co istotne, chlorek benzalkoniowy wchodzi także w interakcje z tworzywami, które wchodzą w skład soczewek kontaktowych miękkich.

Innym przykładem jest niezgodność boranu fenylortęciowego/bromku benzalkoniowego z solą sodową karboksymetylocelulozy (CMC-Na).

Osobny artykuł: Koloidalne związki srebra – jak przygotować roztwór?

Substancje przeciwutleniające

Przeciwutleniacze, tak jak sama nazwa sugeruje, chronią leki przed rozkładem na drodze reakcji utleniania. Do substancji wrażliwych na procesy utleniania należą: adrenalina, fenylefryna, tetrakaina, fizostygmina, sulfacetamid, retinol, pilokarpina. Substancje przeciwutleniające wykazują niższy potencjał oksydoredukcyjny niż substancja lecznicza. Dzięki temu łatwiej same ulegają reakcjom utleniania, zabezpieczając w ten sposób substancje czynne w preparacie.

W roztworach wodnych rolę przeciwutleniaczy pełnią:

• pirosiarczyn sodu
• tiosiarczan sodu
• siarczyn sodu
• kwas acetylosalicylowy
• acetylocysteina
• butylohydroksyanizol (BHT)
• chlorowodorek cysteiny
• tiomocznik

Osobny artykuł: Zmiany fizykochemiczne w lekach recepturowych

W roztworach olejowych potrzebna jest ochrona fazy olejowej i wykorzystuje się w tym celu:

• butylohydroksytoluen (BHT)
• butyohydroksyanizol (BHA)
• kwas palmitynoaskorbinowy
• D-α-tokoferol
• octan α- tokoferolu

Dodając EDTA, który ma właściwości chelatujące, można zwiększyć skuteczność przeciwutleniaczy.

Bibliografia:

1. Jachowicz R., Farmacja praktyczna, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2007, s. 147-159
2. Jachowicz R., Krówczyński L., Ćwiczenia z receptury, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000, s. 187-199
3. Sznitowska M., Farmacja stosowana. Technologia postaci leku, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2017, s.548-591
4. https://www.aptekarzpolski.pl/aktualnosci/stabilnosc-produktow-leczniczych-%EF%BB%BF/ (dostęp z dnia 06.03.2023)