Nazwy polska: Tlenek cynku

Nazwy łacińskie: Zinci oxidum, Zincum oxydatum

Tlenek cynku – historia i zastosowanie w przeszłości

Tlenek cynku jest naturalnym minerałem, związkiem zaliczanym do grupy tlenków, stanowiącym połączenie tlenu i cynku. Jego korzystne właściwości zauważono już ponad pięć tysięcy lat temu w starożytnym Egipcie, gdzie w połączeniu z wonnym płynem stosowano go do leczenia problemów skórnych. Pozytywne działanie maści cynkowej było opisywane w Papirusie Ebersa oraz w Manuskryptach Dalekiego Wschodu. Tlenek cynku otrzymuje się w wyniku prażenia rudy cynkowej: siarczku cynku (ZnS) lub węglanu cynku (ZnCO₃) w obecności powietrza. Do użytku został wprowadzony w 1779 r. i pełnił wówczas funkcję pigmentu. Od 1834 roku był określany jako „biel chińska” i znalazł zastosowanie w gwaszu, a od około 1850 r. wykorzystywano go także w farbach olejnych. W oleju biel uzyskiwana dzięki obecności tlenku cynku jest słabej kryjąca i może pękać w głębszych warstwach.

Ponadto dawniej tlenek cynku stosowano w leczeniu epilepsji oraz w nerwicach objawiających się drgawkami. Skuteczność jego działania była bardzo różna, a spadła całkowicie po dokładnym oczyszczeniu substancji z metali ciężkich. Może to sugerować wpływ zanieczyszczeń, a nie samego tlenku na efekty terapii.

Czytaj również: Historyczne wykorzystanie trójtlenku arsenu w produkcji leków magistralnych

Wygląd i właściwości fizykochemiczne

Według FP X tlenek cynku jest miękkim, białym lub jasnożółtym, bezpostaciowym proszkiem. Nie tworzy gruboziarnistych cząstek. Po ogrzaniu przyjmuje żółte zabarwienie, które zanika po ochłodzeniu. Substancja praktycznie nie rozpuszcza się w wodzie ani etanolu, rozpuszcza się natomiast w rozcieńczonych kwasach nieorganicznych.

Tlenek cynku – mechanizm działania i zastosowanie

Tlenek cynku ma działanie ochronne, ściągające, antybakteryjne, osuszające i rozjaśniające. Wykazuje właściwości złuszczające, przywraca naturalne pH skóry, zmniejsza wydzielanie sebum i przyspiesza regenerację. Oprócz tego odbija i rozprasza światło, a także blokuje promieniowanie UV w całym jego spektrum. Jest naturalnym filtrem chroniącym skórę przed słońcem.

Stosowanie zewnętrzne

Tlenek cynku może być używany zewnętrznie zarówno w przemyśle farmaceutycznym, jak i kosmetycznym. Jest wykorzystywany w terapii trądziku i stanów zapalnych, wspomaga regenerację i gojenie się ran. Ułatwia oczyszczenie skóry z nadmiaru sebum i zapobiega powstawaniu podrażnień. Znajduje również zastosowanie w leczeniu świądu, liszai czy oparzeń. Stanowi składnik zasypek używanych u niemowląt do pielęgnacji okolic intymnych, sprawdza się przy pieluszkowym zapaleniu skóry. Oprócz tego jest obecny w zasypkach stosowanych przy poceniu się stóp. Ze względu na swoje działanie ściągające i antybakteryjne wchodzi w skład czopków używanych w leczeniu żylaków odbytu.

Tlenek cynku jest wykorzystywany jako naturalny filtr UV, co wynika z jego zdolności do ochrony przed szkodliwym promieniowaniem światła słonecznego. Należy do grupy filtrów mineralnych, które odbijają i rozpraszają promienie, a nie je pochłaniają. Stanowią one bezpieczniejszą alternatywę dla filtrów chemicznych, ponieważ nie powodują uczuleń czy podrażnień. Dlatego kosmetyki przeciwsłoneczne, zawierające w składzie tlenek cynku, są dedykowane dzieciom, osobom skłonnym do alergii czy mającym jasną karnację.

Stosowanie wewnętrzne

Tlenek cynku jest podawany również doustnie, przede wszystkim w celu leczenia miejscowego i regeneracji nabłonka jelit, żołądka czy jamy ustnej. Ponadto występuje w preparatach stosowanych w łysieniu plackowatym, trądziku czy łamliwości paznokci. Nie stanowi jednak najlepszego źródła cynku dla organizmu, ponieważ nie wchłania się tak dobrze jak sole tego pierwiastka. Jednak zażywanie tlenku cynku w połączeniu z produktami bogatymi w kwasy, na przykład z owocami, może zwiększyć jego dostępność dla organizmu. Z kolei użyty w tabletkach do ssania pomaga natomiast zwalczyć nieprzyjemny oddech z ust.

Zastosowanie poza farmacją

Oprócz przemysłu farmaceutycznego i kosmetycznego tlenek cynku znajduje zastosowanie jako pigment, jest dodatkiem do farb i lakierów. Wykorzystywany jest w ceramice, a także do produkcji mas izolacyjnych i środków do impregnacji drewna oraz jako wypełniacz i stabilizator gumy, kauczuku i tworzyw sztucznych. Warto zauważyć, że tlenek cynku jest używany w stomatologii do otrzymywania tymczasowych wypełnień. Przy głębokich ubytkach zastępuje się go przez jego aktywną postać, która ze względu na odmienną budowę ma zdolność do eliminacji wydobywającego się siarkowodoru. Dodatkowo znajduje zastosowanie w kryminalistyce w przeprowadzaniu badania daktyloskopijnego metodą mechaniczną.

Tlenek cynku – bezpieczeństwo stosowania

Według Farmakopei Polskiej XI stosowanie tlenku cynku w maściach czy pastach jest dopuszczalne w zakresie stężeń od 15 % do 25%.

Sprawdź także: Dawki maksymalne

Według Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1223/2009 z dnia 30 listopada 2009 roku omawiana substancja znajduje się na liście barwników dopuszczonych do stosowania w produktach kosmetycznych. Oprócz tego jest obecny na wykazie dozwolonych substancji promieniochronnych. Dodatkowe warunki wykorzystania tlenku cynku są określone przez rozporządzenie, które nie dopuszcza stosowania tej substancji, gdy użytkowanie może prowadzić do jej wdychania. W 2009 roku Komitet Naukowy ds. Bezpieczeństwa Konsumentów (SCCP) uznał tlenek cynku za bezpieczny składnik kosmetyków. Co więcej, składnik ten został umieszczony przez Amerykańską Agencję ds. Żywności i Leków (FDA) na liście ogłoszeń GRAS. Określenie GRAS oznacza substancje powszechnie uznawaną za bezpieczną i odnosi się do składników dodawanych do żywności lub substancji chemicznych uznawanych przez ekspertów za bezpieczne.

Przeciwskazania, działania niepożądane i interakcje

Nie jest wskazane stosowanie tlenku cynku na zmiany wysiękowe i sączące się, w ostrych stanach zapalnych skóry, na otwarte i niezagojone rany, na strupy oraz owrzodzenia. Co więcej, nie stosuje się go w okolicach oczu oraz na błony śluzowe. Warto zauważyć, że preparaty o wyższym stężeniu mogą wysuszać skórę i pozostawiać na niej biały ślad. Z kolei w przypadku zbyt długiego kontaktu ze skórą substancja niekiedy powoduje rumień. Pomimo że tlenek cynku jest substancją bezpieczną i na ogół dobrze tolerowaną, nadmierna ekspozycja przez drogi oddechowe może powodować gorączkę odlewników, natomiast przez przewód pokarmowy prowadzi do biegunki, nudności i wymiotów.

Doustnych preparatów zawierających w swoim składzie tlenek cynku nie należy stosować u pacjentów z chorobami nerek oraz z nadwrażliwością. Co ważne, wchodzi on w interakcje z tetracyklinami, związkami żelaza i wapnia, kwasem acetylosalicylowym, ibuprofenem, indometacyną, diuretykami tiazydowymi, kortykosteroidami oraz środkami chelatującymi.

Tlenek cynku – zastosowanie w recepturze aptecznej

W recepturze aptecznej tlenek cynku jest wykorzystywany do wykonywania leków stosowanych zewnętrznie. Używa się go do otrzymywania zawiesin, pudrów płynnych, maści, kremów, zasypek, proszków, past czy czopków o działaniu przeciwzapalnym, ściągającym czy przeciwbakteryjnym.

Tlenek cynku tworzy niezgodność farmaceutyczną z ichtiolem o charakterze podwójnej wymiany. Ich połączenie prowadzi do wytworzenia nieaktywnego sulfobituminianu cynku. Odpowiednie wykonanie leku spowalnia jednak reakcję i sprawia, że nie będzie ona istotna w czasie jego przydatności. Do otrzymania zawiesiny można wykorzystać mikser apteczny. W tym celu do tuby odważa się tlenek cynku, talk, hydrokortyzon oraz olej rycynowy, zachowując kolejność dodawania składników. Następnie całość miesza się na wolnych obrotach, a ichtiol emulguje lanoliną w stosunku 1:1. Na koniec mieszaninę ichtiolu dodaje się do pozostałych składników w tubie i miesza na wolnych obrotach przez około 5 minut.

Pasta cynkowa (Zinci oxidi pasta)

Tlenek cynku i skrobię pszeniczną dokładnie rozciera się w moździerzu. Do otrzymanej mieszaniny dodaje się stopioną wazelinę białą i miesza do momentu uzyskania jednolitej konsystencji.

Maść cynkowa (Zinci oxidi unguentum)

Wykonanie maści cynkowej należy rozpocząć od dokładnego roztarcia w moździerzu tlenku cynku. Następnie wazelinę hydrofilową dodaje się porcjami i miesza pistlem aż do uzyskania jednolitej konsystencji.

Zarówno maść cynkowa jak i pasta cynkowa znajdują zastosowanie w przypadku problemów z trądzikiem. Pasta cynkowa zawiera w swoim składzie ponad dwa razy więcej tlenku cynku, dlatego trudno się rozsmarowuje i dużo lepiej sprawdzi się zastosowana miejscowo. Mocniej osusza wypryski niż maść, ale zostawia białe ślady, dlatego należy stosować ją na noc. Do łagodzenia stanów zapalnych oraz drobnych otarć, a także w łagodzeniu pieluszkowego zapalenia skóry lepszym wyborem będzie maść cynkowa.

Pasta Lassari

Odmianą pasty cynkowej jest Pasta Lassara, która w swoim składzie zawiera dodatkowo kwas salicylowy, powodujący, że preparat wykazuje silniejsze działanie złuszczające i osuszające.

Czopki

W recepturze aptecznej tlenek cynku jest wykorzystywany do otrzymywania czopków. Jego współczynnik wyparcia, który określa ilość podłoża, przypadającą na jednostkę substancji leczniczej, wynosi 0,15-0,25. Czopki z tlenkiem cynku mają działanie przeciwbakteryjne, przeciwzapalne i ściągające, dlatego też są stosowane w leczeniu żylaków odbytu.

Wykonanie czopków z powyższej recepty rozpoczyna się od roztarcia stałych substancji leczniczych w moździerzu. Następnie otrzymaną mieszaninę zawiesza się w stopionym maśle kakaowym. Na koniec do ochłodzonej masy czopkowej dodaje się balsam peruwiański z olejem rycynowym i całość przelewa do form czopkowych.

Literatura:

1. Tlenek cynku – Zincum oxydatum w medycynie XVIII i XIX wieku. Medycyna dawna i współczesna. Dostęp na dzień 18.02.22. http://rozanski.li/1495/tlenek-cynku-zincum-oxydatum-w-medycynie-xviii-i-xix-wieku/
2. Zinc oxide. Kosmopedia.org. Dostęp na dzień 13802.22 r. https://www.kosmopedia.org/encyklopedia/zinc-oxide/
3. Tlenek cynku zmikronizowany. E-naturalnie.pl. Dostęp na dzień 18.02.22 r. https://e-naturalne.pl/pl/p/Tlenek-cynku-mikronizowany/1459
4. Farmakopea Polska XI. Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. Warszawa 2017
5. Farmakopea Polska X. Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. Warszawa 2014
6. Cynku tlenek – Zinci oxidum. Receptura.edu.pl. Dostęp na dzień 18.02.22. https://receptura.edu.pl/cynku-tlenek-zinci-oxidum/
7. Tlenek cynku. Doz.pl. Dostęp na dzień 18.02.22 r. https://www.doz.pl/leki/w1193-Tlenek_cynku
8. Tlenek cynku. Karta charakterystyki substancji.
9. Gajewska M., Sznitowska M. Podstawy receptury aptecznej. Materiały do ćwiczeń dla studentów farmacji. Gdański Uniwersytet Medyczny. Gdańsk 2012
10. Krówczyński L., Jachowicz R. Ćwiczenia z receptury. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków 1998

mgr farm. Aleksandra Wójtowicz