Wina lecznicze
Historia farmacji kryje w sobie niejedną ciekawostkę. Za jedną z nich warto na pewno uznać fakt wykorzystywania w farmakoterapii jeszcze w I połowie XX wieku win leczniczych. Obecne Farmakopee pozbawione są nomenklatur tego typu preparatów płynnych. Niemniej jednak dawniej były one równoprawnym elementem terapii leczniczych dla szerokiego grona chorych.
Wina lecznicze co do zasady stanowiły roztwór substancji (zwykle roślinnych) w winie. Związki aktywne pochodzenia roślinnego były rozpuszczone lub zawieszone bezpośrednio w winie. Literatura wskazuje na kilka metod przyrządzania win leczniczych, ze szczególnym naciskiem na dwie z nich:
- maceracja surowców roślinnych za pomocą wina,
- bezpośrednie rozpuszczenie lub zmieszanie (zawieszenie) substancji roślinnej aktywnej leczniczo w winie.
Sprawdź również: Woda w recepturze aptecznej
Do pozostałych znanych nam metod zaliczyć można również gotowanie w winie surowców roślinnych, rozpuszczenie leku w winie celem umożliwienia jego zażycia przez pacjenta, a także tzw. zarabianie winem substancji aktywnych, w celu nadania preparatowi odpowiedniej konsystencji.
Dlaczego wino było niegdyś tak popularne w farmacji? Przyczyn tego stanu jest kilka. Podstawową jego zaletą była jednak obecność alkoholu i znacznej ilości kwasów, co pozwalało mu być doskonałym rozpuszczalnikiem do wytrawiania surowców roślinnych. Jako dodatkową cechę działającą na korzyść win uznać należy ich walory aromatyczne i smakowe, które ułatwiały i zachęcały chorych do przyjmowania tego typu leków.
W historycznych farmakopeach nie trudno odnaleźć zapiski, jakoby wino w aptece i jego zapasy były tak oczywiste jak leki. Co więcej – dawniej wina lecznicze zawierały w swoim składzie substancje silnie działające, a nawet narkotyczne. Dopiero Konferencja Brukselska nakazała, aby postać win leczniczych zawierała jedynie substancje „łagodnie” działające.
Osobny artykuł: Farmakopea w aptecznej recepturze
Istotna kwestią przy wytwarzaniu win leczniczych był przede wszystkim wybór właściwego wina. Jak podają dane literaturowe wina czerwone (bogate w taninę) służyły do przyrządzania preparatów o działaniu ściągającym i wzmacniającym. Wina białe znajdowały zastosowanie jako składniki preparatów o działaniu moczopędnym. W recepturze win leczniczych preferowane były wina szlachetne i dobre gatunkowo. Wina słodkie (z racji większej zawartości alkoholu) służyły jako element preparatów łatwo ulegających degradacji.
Podręczniki z początku XX wieku, jak chociażby Nauka o przyrządzaniu leków Koskowskiego podają takie oto przykłady win leczniczych:
Wino chinowe: wyciąg z kory chinowej rozpuścić w winie typu malaga. Zastosowanie – dla chorych na wzmocnienie, na poprawę apetytu, na uspokojenie.
Wino kola: wyciąg z afrykańskiego drzewa Cola rozpuścić w winie. Zastosowanie – jako środek wzmacniający i uspokajający.
Wino przywracające pamięć (z zapisków średniowiecznych): imbir, długi pieprz i galgant – po dwie uncje, goździki i kubeby – po pół uncji, orzeszki piniowe – jedna uncja i półtorej drachmy. Po zmieszaniu i uzyskaniu proszku wsypać go do woreczka i zawiązany umieścić w siedmiu funtach dobrze wyfermentowanego wina. Trzymać pod przykryciem.
Literatura:
- Technika przyrządzania leków – podręcznik dla słuchaczy medycznych studiów zawodowych wydziałów techniki farmaceutycznej, Zenon Olszewski, PZWL 1989
- Materiały do historii stosowania wina w farmacji, Zbigniew Bela, Farmacja Polska, tom 65, nr 12, 2009
Nalewki lecznicze
Nalewki, choć dziś znacznie rzadziej stosowane – stanowią ważną część historycznej, jak i współczesnej farmacji. Nalewki to nic innego jak płynne preparaty galenowe, otrzymywane metodą ekstrakcji surowców roślinnych przy pomocy etanolu bądź jego mieszaniny z eterem. Surowce roślinne poddawane procesowi ekstrakcji powinny być odpowiednio rozdrobnione i przesiane przez sita o określonej wielkości porów. I tak: dla ziół i kwiatów stosowano sito 3,2 mm, dla kłączy, korzeni i kory – 1,6 mm, zaś dla nasion – 0,5 mm.
Osobny artykuł: Kalkulator etanolu
Nalewki lecznicze są zwykle przezroczyste, zaś po dodaniu do wody mętnieją i wytrącają osad. Metodyka ich przygotowania opiera się na dwóch podstawowych metodach: maceracji i perkolacji. Przyjmuje się, iż nalewki z surowców silnie działających sporządza się przy wykorzystaniu metody perkolacji, zaś nalewki z surowców słabo działających – otrzymuje się na drodze maceracji.
Maceracja
Proces maceracji opiera się na wymywaniu (wytrawianiu) surowca roślinnego odpowiednim rozpuszczalnikiem, w szczelnie zamkniętym naczyniu. Czas potrzebny na wytrawienie surowca to przeważnie 7 dni. Cały proces odbywa się w temperaturze pokojowej. Macerację prowadzi się do momentu wyrównania stężeń substancji czynnych w maceracie i w surowcu. Po odpowiednim rozdrobnieniu i przesianiu przez sito surowiec zalewa się rozpuszczalnikiem, zwykle w stosunku 1 część surowca – 5 części rozpuszczalnika. Po upływie 7 dni nalewkę oddziela się od surowca, który w celu dokładnego wytrawienia wyciska się w prasie, a odzyskany roztwór łączy się z uprzednio odlaną nalewką. Tak uzyskany preparat pozostawia się jeszcze na okres 2 dni, po czym sączy i przenosi do ostatecznego naczynia jako gotowy produkt.
Osobny artykuł: Corrigentia – substancje stosowane w recepturze poprawiające smak i zapach leków
Jako przykład nalewki uzyskiwanej metodą maceracji podać można m.in.:
- Nalewka miętowa (Tinctura Menthae piperitae)
W celu jej otrzymania przeprowadza się macerację liści mięty pieprzowej za pomocą etanolu 90°, zachowując wzajemny stosunek 1:20. Zastosowanie – jako środek przeciwskurczowy w zaburzeniach przewodu pokarmowego. - Nalewka z korzenia rzewienia złożona (Tinctura Rhei composita)
Sposób przygotowania zakłada 7-dniową macerację kłączy tataraku, korzenia rzewienia, liści bobrka i ziela piołunu przy pomocy etanolu 70°. Znalazła ona zastosowanie jako środek wzmagający wydzielanie soków żołądkowych. - Nalewka z kwiatu arniki (Tinctura Arnicae)
W tym przypadku maceracji poddaje się kwiaty arniki etanolem 70°, przy zachowaniu proporcji 1:10. Znajduje ona zastosowanie głównie jako środek do użytku zewnętrznego, przy stłuczeniach i zasinieniach.
Perkolacja
Jak już wcześniej wspomniano proces perkolacji służy przede wszystkim do otrzymywania nalewek z surowców silnie działających. Biorąc pod uwagę fakt, iż nalewki te zawierają w swoim składzie związki o istotnym działaniu na organizm proces ich przygotowywania należy przeprowadzać bardzo starannie i zgodnie ze szczegółową monografią.
Rozpuszczalnik przepływający przez surowiec roślinny powoduje wytrawianie z niego substancji czynnych, a otrzymany roztwór fachowo nazywa się perkolatem. Aparatem służącym do perkolacji jest perkolator, w którym to rozpuszczalnik (zwykle etanol) przepływa przez surowiec, wymywając z niego związki aktywne. Różnica między perkolacją a maceracją dotyczy m.in. samego rozpuszczalnika. W przypadku perkolacji surowiec poddawany jest działaniu świeżego, nie zawierającego związków z surowca rozpuszczalnika. Fakt ten pozwala na całkowite wytrawienie surowca roślinnego.
Czytaj także: Rozpuszczanie jako przykład procesu fizykochemicznego
W procesie perkolacji stosuje się zazwyczaj 90% przepisanej ilości rozpuszczalnika. Dlaczego? Otóż powodem tego jest konieczność uzyskania ostatecznie preparatu o odpowiedniej zawartości substancji czynnych. Jeśli ich zawartość będzie zbyt wysoka – perkolat (nalewkę) uzupełnia się pozostałą częścią rozpuszczalnika. W przypadku, kiedy substancji czynnych jest zbyt mało – perkolat uzupełnia się płynem otrzymanym z wyciśnięcia w prasie wytrawionego surowca.
Jak widać zatem przygotowanie nalewek nie zawsze jest procesem prostym i nierzadko wiąże się z dużą odpowiedzialnością. Jako przykłady nalewek otrzymywanych metodą perkolacji wymienić należy:
- Nalewka z ziela miłka wiosennego mianowana (Tinctura Adonidis vernalis titrata)
Przygotowanie opiera się na perkolacji mianowanego ziela miłka wiosennego przy użyciu etanolu 70°, zachowując wzajemny stosunek 1:5. Preparat uważa się za gotowy w momencie otrzymania właściwego, podanego w monografii miana.
Zastosowanie – jako środek nasercowy, dzięki zawartości glikozydów. - Nalewka z ziela konwalii mianowana (Tinctura Convallariae titrata)
Nalewkę otrzymuje się na drodze perkolacji ziela konwalii etanolem 70°, w stosunku 1 do 10. Tak jak powyżej na koniec należy potwierdzić miano otrzymanej nalewki.
Zastosowanie – środek nasercowy. - Nalewka z liści pokrzyku (Tinctura Belladonnae)
Tu również przeprowadza się perkolację, tym razem liści pokrzyku, przy pomocy etanolu 70°, zachowując wzajemny stosunek 1 do 10.
Nalewka znajdowała zastosowanie jako środek przeciwskurczowy i przeciwbólowy, zmniejszający wydzielanie soków żołądkowych. Zawiera atropinę.
Literatura:
- Technika przyrządzania leków – podręcznik dla słuchaczy medycznych studiów zawodowych wydziałów techniki farmaceutycznej, Zenon Olszewski, PZWL 1989.
- Preparatyka galenowa dla studentów Wydziału Farmaceutycznego, Magdalena Piechota-Urbańska, Ewa Zawadzka, Łódź 2015.
