Jak otrzymać wodę wapienną?

W starych lekospisach możemy spotkać takie synonimy wody wapiennej, jak Calcaria caustica soluta lub Aqua Calcariae. Różne farmakopee na przestrzeni lat podawały odmienne metody otrzymania wody wapiennej. W praktyce aptekarze i lekarze często sporządzali wodę wapienną, zalewając 1 część wapna palonego (tlenek wapnia) 30 częściami wody destylowanej lub przegotowanej. Układ pozostawiono do odstania, po czym zlewano płyn znad osadu. Woda wapienna dobrze przygotowana była prawie bezbarwna. Wapno palone bardzo energicznie reaguje z wodą, przy czym wydziela się duża ilość ciepła. Jest to reakcja egzoenergetyczna.

Jedna cząsteczka tlenku wapnia reaguje z jedną cząsteczką wody i powstaje wodorotlenek wapnia. Proces nazywany jest gaszeniem wapnia, a wodorotlenek wapnia wapnem gaszonym.

Czytaj także: Maść witaminowa

Woda wapienna – właściwości

Woda wapienna działa ściągająco, antyseptycznie, neutralizująco na kwasy, wysuszająco i przeciwzapalnie. Stosowana jest do pielęgnowania skóry łojotokowej, z pokrzywką, rumieniem, przy stanach zapalnych skóry, owrzodzeniach. Surowiec obkurcza rozszerzone naczynia krwionośne w skórze, zmniejsza przepuszczalność naczyń krwionośnych. Korzystnie działa przy trądziku różowatym. Zmniejsza rozszerzone pory. Woda wapienna używana jest również do okładów przy wypryskach alergicznych, obrzęku skóry, a także do neutralizacji kwaśnych jadów owadów i pajęczaków przy ukąszeniach i użądleniach.

Po zmieszaniu wody wapiennej z olejem lnianym powstała emulsja używana jest do leczenia oparzeń i wyprysków. Substancja stosowana była również wewnętrznie. Doustnie podawano wodę wapienną przy biegunkach, w dawce 20–100 ml razem z rosołem. Ponadto surowiec stosowano per os przy zapaleniu pęcherza moczowego i miedniczek nerkowych, a także przy kwasicy cukrzycowej. Przy chorobie wrzodowej i nadkwasocie substancję podawano w połączeniu z krowim mlekiem. Doodbytniczo roztwór zalecano przy świądzie i zapaleniu odbytnicy.

Sprawdź również: Przepis na roztwór dezynfekujący do rąk

Jak działa woda wapienna?

Działanie wody wapiennej wynika z jej silnie alkalicznego odczynu (pH ok. 13). Silnie zasadowy odczyn surowca jest jednak przyczyną rozkładu wielu substancji leczniczych. Powoduje to obniżenie aktywności farmakologicznej lub inaktywację leków. Niektóre interakcje z wodą wapienną zachodzą bez widocznych zmian, co utrudnia wychwycenie niezgodności na etapie przygotowywania leku.

Woda wapienna często wypisywana jest z kortykosteroidami, takimi jak hydrokortyzon i prednizolon. W pH powyżej 8 następuje utlenienie łańcucha ketolowego C-17, zwłaszcza przy niezablokowanej grupie hydroksylowej przy C-21. Jest to interakcja niedostrzegalna organoleptycznie i zachodzi bardzo szybko (nawet 10% substancji przez 4 godz. w 26°C) przy pH powyżej 9. Kolejną grupą substancji czynnych dających interakcję z wodą wapienną są antybiotyki, takie jak detreomycyna, oksytetracyklina i neomycyna. Detreomycyna w środowisku silnie alkalicznym ulega hydrolizie i inaktywacji. Neomycyna jest antybiotykiem, który w pH około 8,0 wykazuje największą aktywność mikrobiologiczną. Stwierdzono, że woda wapienna zwiększa w ciągu pierwszych 7 dni przechowywania aktywność mikrobiologiczną neomycyny w maści. Natomiast w 10 dniu zaobserwowano około 35% spadek aktywności mikrobiologicznej antybiotyku.

Osobny artykuł: Woda w recepturze aptecznej

Interakcje z oksytetracykliną

Oksytetracyklina największą trwałość wykazuje przy pH około 2,0, natomiast w środowisku alkalicznym następuje szybki rozkład chemiczny, objawiający się zmianą zabarwienia. W pudrach płynnych z wodą wapienną jest stosowana również anestezyna, która także jest nietrwała w środowisku alkalicznym. Woda wapienna powoduje rozkład ichtiolu. Po połączeniu surowców następuje wydzielenie amoniaku, sam zaś ichtiol wytrąca się w postaci soli wapniowej.

Osobny artykuł: Mazidło wapienne – Linimentum Calcis

Przygotowanie wody wapiennej z ichtiolem

Przygotowanie leku rozpoczęto od dobrania butelki z nakrętką. Następnie do zlewki o pojemności 1000 ml odważono 94 gramy uprzednio odstanej i przesączonej wody wapiennej, do której wprowadzono 6 gramów ichtiolu. Farmakopea Polska podaje zakresy zwykle stosowanych stężeń w preparatach do użytku zewnętrznego – do przemywań: 1–5%, na skórę: 2–15%, w maści: 10–15%. W praktyce spotyka się maksymalne stężenia do 30%, w przypadku leczenia czyraków z dużym obrzękiem tkanek.

Ichtiol to bardzo gęsta ciecz o charakterystycznym zapachu, przypominającym woń asfaltu. Surowiec najlepiej odważać bezpośrednio do naczynia, w którym zostanie wykonany lek, co pozwoli uniknąć strat związanych z dużą lepkością produktu.

Połączoną wodę wapienną oraz ichtiol mieszano. W trakcie wykonywania preparatu dało się wyczuć woń amoniaku. Z przygotowanego roztworu zaczął niemal natychmiast wytrącać się pływający osad, który był najprawdopodobniej sulfobituminianem wapnia – związkiem, który nie wywiera działania leczniczego. Lek w takiej postaci nie nadawał się do wydania pacjentowi. Aby uniknąć niezgodności, skonsultowano z lekarzem zmianę składu preparatu, dodając roztwór kwasu borowego, który pozwoli osiągnąć właściwe dla stabilności leku pH mieszaniny.

Korekta recepty

W zlewce odważono 47 gramów uprzednio przygotowanego roztworu kwasu borowego, w którym rozpuszczono na ciepło 6 gramów ichtiolu. Przygotowany preparat nie budził zastrzeżeń, miał jednorodną barwę i konsystencję, nie zaobserwowano wytrącenia osadu. Kolejnym krokiem było wprowadzanie małymi porcjami uprzednio odstanej i przesączonej wody wapiennej. Roztwór przyjął barwę i wygląd kawy z mlekiem. W trakcie obserwacji trwającej 24 godziny nie zaobserwowano powstania osadu.

Wystąpieniu niezgodności, bez wprowadzania do układu kwasu borowego, można uniknąć przez rozpuszczenie 6 gramów ichtiolu na ciepło w 94 gramach wody oczyszczonej oraz wydanie wody wapiennej w osobnej butelce. Pacjent musi zostać poinformowany o wprowadzonych zmianach – ze względu na trwałość leku – oraz o sposobie używania preparatu.

Zobacz też: Roztwór dezynfekujący do rąk bez alkoholu

Literatura:

1. Sierpniowska O. „Ichtiol jako problematyczny składnik leku recepturowego.”, grudzień 2014, nr 100/78 online.
2. Partyka D., Winnicki A. M., „Przykłady interakcji recepturowych z wodą wapienną.”, sierpień 2012, nr 72/50 online.