Metale ciężkie w lekach recepturowych

Chociaż sformułowanie „metale ciężkie w lekach” może budzić grozę u osób postronnych, pewne bezpieczne związki są od lat wykorzystywane w recepturze aptecznej. Obecnie w rejestrze surowców farmaceutycznych dopuszczonych do obrotu w Polsce możemy znaleźć szeroko rozpowszechnione związki jak tlenek cynku, nadmanganian potasu czy azotan srebra i proteinian srebra.

Niegdyś w praktyce recepturowej używało się także licznych soli rtęci, żelaza czy ołowiu. Podręcznik „Receptura, czyli prawidła przepisywania i przyrządzania leków” profesora Bronisława Koskowskiego z 1946 roku podaje recepty na takie leki, jak tabletki z chlorkiem rtęci (do przyrządzania roztworów sublimatu w celach dezynfekcyjnych), roztwory, obmywania, maść i czopki z solami rtęci. Liczne sole metali ciężkich były stosowane do wytwarzania pigułek – pod tą postacią przepisywało się „środki silnie działające, żrące, smaku wstrętnego itp.”. Do ciekawych postaci leku należały też pasty żrące do celów chirurgicznych m.in. z chlorkiem cynku czy siarczanem miedzi oraz miodek (litus oris) do smarowania błony śluzowej jamy ustnej u dzieci, zawierający sublimat lub azotan srebra.

Związki cynku

Do obrotu dopuszczone są siarczan cynku siedmiowodny (Zinci sulfas heptahydricus) oraz tlenek cynku (Zinci oxidum). Siarczan cynku działa ściągająco, antyseptycznie, przeciwgrzybiczo i przeciwbakteryjnie. W stężeniach 0,1%, 0,25% i 0,5% jest wykorzystywany w recepturze kropli ocznych stosowanych w infekcjach, zmianach ropnych i nadmiernym łzawieniu:

Tlenek cynku ma duże zastosowanie w recepturze dermatologicznej. Jest wykorzystywany do tworzenia maści, past, pudrów płynnych i zasypek. Działa antyseptycznie, przeciwzapalnie i osuszająco.

Zinci oxidi ungeuntum FP XI:

Zinci oxidi pasta FP XI:

Związki srebra

W recepturze znajdziemy srebro koloidalne (Argentum colloidale) oraz azotan (Argenti nitras) i proteinian srebra (Argentum proteinicum). Zjonizowane srebro działa bakteriobójczo, przeciwgrzybiczno i przeciwwirusowo. Związki srebra znajdują zastosowanie przede wszystkim w recepturze leków dermatologicznych i ocznych.

Najczęściej wykorzystywany jest azotan srebra. Jest on składnikiem między innymi Maści Mikulicza (Unguentum nigrum R.P.), stosowanej w owrzodzeniach, trudno gojących się ranach i odleżynach:

Czytaj również: Leki recepturowe stosowane na trudno gojące się rany

Azotan i proteinian srebra oraz srebro koloidalne są częstymi składnikami leków ocznych. Należy pamiętać, aby w przypadku kropli do oczu ze związkami srebra użyć 1,6% roztworu azotanu potasu jako roztworu izotonizującego, gdyż w przypadku użycia roztworu chlorku sodu lub kwasu bornego nastąpiłaby niezgodność recepturowa – wysolenie.

Srebro koloidalne należy rozpuścić w jak najmniejszej ilości wody i zmieszać z jałowym podłożem maściowym.

Nadmanganian potasu

Kolejną substancją o działaniu odkażającym zawierającą metal ciężki jest nadmanganian potasu (Kalii permanganas). Bywa on dodawany do kąpieli np. przy zmianach ropnych na skórze czy przy tzw. bostonce, czyli chorobie dłoni, stóp i jamy ustnej. Może być składnikiem roztworów o działaniu antyseptycznym, sporządzanych w recepturze, na przykład:

Siarczan miedzi

Siarczan miedzi jest surowcem o działaniu przeciwgrzybiczym, bakteriobójczym i ściągającym, używanym w preparatach do użytku zewnętrznego w stężeniach 0,1-1%. Należy pamiętać, aby do podłoża maściowego wprowadzać go w postaci roztworu. Występuje między innymi w recepturze maści z omówionymi wcześniej związkami cynku:

Związki rtęci

W rejestrze surowców farmaceutycznych można odnaleźć czerwony siarczek rtęciowy (Hydrargyri sulfuridum rubrum), aminochlorek rtęciowy (Hydrargyrum aminochloratum) oraz tiomersal (Thiomersalum), jednak obecnie w użyciu pozostaje praktycznie tylko pierwszy z nich.

Czerwony siarczek rtęciowy, stosowany jako proszek o silnych właściwościach barwiących i charakterystycznym zapachu, posiada właściwości bakteriostatyczne, przeciwropne oraz wysuszające. Obecnie jest rzadko stosowany.

Związki rtęciowe (boran i azotan fenylortęciowy, tiomersal) znalazły miejsce wśród środków konserwujących zalecanych przez FP V, jednak obecnie odchodzi się od ich użycia w recepturze.

Literatura:

1. https://biotechnologia.pl/biotechnologia/metale-ciezkie-czy-jest-sie-czego-bac,12470.
2. Koskowski B., Receptura, czyli prawidła przepisywania i przyrządzania leków, Warszawa, 1946.
3. https://receptura.pl/rejestr-surowcow-farmaceutycznych/.
4. https://receptura.edu.pl/cynku-siarczan-siedmiowodny-zinci-sulfas/.
5. Gajewska M., Sznitowska M., Podstawy receptury aptecznej. Materiały do ćwiczeń dla studentów farmacji, Fundacja Pro Pharmacia Futura, Warszawa, 2018.
6. Wojciechowska K., Związki cynku stosowane w recepturze aptecznej. Aptekarz Polski 06.2012, 70/48 online.
7. Kasperek-Nowakiewicz R., Związki srebra w lecznictwie – właściwości, zastosowanie i trudności recepturowe. Aptekarz Polski, 2020, dostęp: https://www.aptekarzpolski.pl/wiedza/zwiazki-srebra-w-lecznictwie-wlasciwosci-zastosowanie-i-trudnosci-recepturowe/.
8. Jaworek A., Pandyra-Kowalska B., Czechowska D., Receptura okiem praktyka. Substancje przeciwdrobnoustrojowe we współczesnej recepturze, Aptekarz Polski, 2019.
9. https://receptura.edu.pl/czerwony-siarczek-rteciowy-hydrargyri-sulfuridum-rubrum/.