Metale ciężkie w lekach recepturowych
Chociaż sformułowanie „metale ciężkie w lekach” może budzić grozę u osób postronnych, pewne bezpieczne związki są od lat wykorzystywane w recepturze aptecznej. Obecnie w rejestrze surowców farmaceutycznych dopuszczonych do obrotu w Polsce możemy znaleźć szeroko rozpowszechnione związki jak tlenek cynku, nadmanganian potasu czy azotan srebra i proteinian srebra.
Niegdyś w praktyce recepturowej używało się także licznych soli rtęci, żelaza czy ołowiu. Podręcznik „Receptura, czyli prawidła przepisywania i przyrządzania leków” profesora Bronisława Koskowskiego z 1946 roku podaje recepty na takie leki, jak tabletki z chlorkiem rtęci (do przyrządzania roztworów sublimatu w celach dezynfekcyjnych), roztwory, obmywania, maść i czopki z solami rtęci. Liczne sole metali ciężkich były stosowane do wytwarzania pigułek – pod tą postacią przepisywało się „środki silnie działające, żrące, smaku wstrętnego itp.”. Do ciekawych postaci leku należały też pasty żrące do celów chirurgicznych m.in. z chlorkiem cynku czy siarczanem miedzi oraz miodek (litus oris) do smarowania błony śluzowej jamy ustnej u dzieci, zawierający sublimat lub azotan srebra.
Związki cynku
Do obrotu dopuszczone są siarczan cynku siedmiowodny (Zinci sulfas heptahydricus) oraz tlenek cynku (Zinci oxidum). Siarczan cynku działa ściągająco, antyseptycznie, przeciwgrzybiczo i przeciwbakteryjnie. W stężeniach 0,1%, 0,25% i 0,5% jest wykorzystywany w recepturze kropli ocznych stosowanych w infekcjach, zmianach ropnych i nadmiernym łzawieniu:
Rp. | |
0,25% Sol. Zicni sulfatis | 10,0 |
M.f.gtt.ophtalm. | |
D.S. 2-3 x dziennie 2 krople do oka |
Tlenek cynku ma duże zastosowanie w recepturze dermatologicznej. Jest wykorzystywany do tworzenia maści, past, pudrów płynnych i zasypek. Działa antyseptycznie, przeciwzapalnie i osuszająco.
Zinci oxidi ungeuntum FP XI:
Rp. | |
Zinci oxidi | 10,0 |
Vaselini hydrophylici | 90,0 |
Zinci oxidi pasta FP XI:
Rp. | |
Zinci oxidi | |
Tritici amyli | aa 25,0 |
Vaselini albi | 50,0 |
Związki srebra
W recepturze znajdziemy srebro koloidalne (Argentum colloidale) oraz azotan (Argenti nitras) i proteinian srebra (Argentum proteinicum). Zjonizowane srebro działa bakteriobójczo, przeciwgrzybiczno i przeciwwirusowo. Związki srebra znajdują zastosowanie przede wszystkim w recepturze leków dermatologicznych i ocznych.
Najczęściej wykorzystywany jest azotan srebra. Jest on składnikiem między innymi Maści Mikulicza (Unguentum nigrum R.P.), stosowanej w owrzodzeniach, trudno gojących się ranach i odleżynach:
Rp. | |
Argenti nitratis | 0,2 |
Aquae | q.s. |
Balsami peruviani | 2,0 |
Vaselini flavi | ad 20,0 |
M.f.ung. |
Czytaj również: Leki recepturowe stosowane na trudno gojące się rany
Azotan i proteinian srebra oraz srebro koloidalne są częstymi składnikami leków ocznych. Należy pamiętać, aby w przypadku kropli do oczu ze związkami srebra użyć 1,6% roztworu azotanu potasu jako roztworu izotonizującego, gdyż w przypadku użycia roztworu chlorku sodu lub kwasu bornego nastąpiłaby niezgodność recepturowa – wysolenie.
Rp. | |
1% Sol. Argenti nitratis | 15,0 |
M.f. oculoguttae | |
D.S. 1 kroplę do każdego oka niemowlęcia |
Rp. | |
Argenti proteinici | 0,1 |
Aquae | ad 10,0 |
M.f.gtt.ophtalm. | |
D.S. 2 x dziennie po 2 krople do oka |
Rp. | |
1% Ung. Argenti colloidalis | 10,0 |
D.S. zewnętrznie |
Srebro koloidalne należy rozpuścić w jak najmniejszej ilości wody i zmieszać z jałowym podłożem maściowym.
Nadmanganian potasu
Kolejną substancją o działaniu odkażającym zawierającą metal ciężki jest nadmanganian potasu (Kalii permanganas). Bywa on dodawany do kąpieli np. przy zmianach ropnych na skórze czy przy tzw. bostonce, czyli chorobie dłoni, stóp i jamy ustnej. Może być składnikiem roztworów o działaniu antyseptycznym, sporządzanych w recepturze, na przykład:
Rp. | |
Kalii permanganatis | 0,2 |
Acidi borici | 1,3 |
Aquae | ad 100,0 |
M.f.sol. | |
D.S. Zewnętrznie |
Siarczan miedzi
Siarczan miedzi jest surowcem o działaniu przeciwgrzybiczym, bakteriobójczym i ściągającym, używanym w preparatach do użytku zewnętrznego w stężeniach 0,1-1%. Należy pamiętać, aby do podłoża maściowego wprowadzać go w postaci roztworu. Występuje między innymi w recepturze maści z omówionymi wcześniej związkami cynku:
Rp. | |
Cupri sulfatis | |
Zinci sulfatis | aa 0,02 |
Lanolini anhydrici | |
Aquae | aa 5,0 |
Zinci oxidi | 10,0 |
Vaselini albi | 20,0 |
M.f. ung. |
Związki rtęci
W rejestrze surowców farmaceutycznych można odnaleźć czerwony siarczek rtęciowy (Hydrargyri sulfuridum rubrum), aminochlorek rtęciowy (Hydrargyrum aminochloratum) oraz tiomersal (Thiomersalum), jednak obecnie w użyciu pozostaje praktycznie tylko pierwszy z nich.
Czerwony siarczek rtęciowy, stosowany jako proszek o silnych właściwościach barwiących i charakterystycznym zapachu, posiada właściwości bakteriostatyczne, przeciwropne oraz wysuszające. Obecnie jest rzadko stosowany.
Rp. | |
Hydrargyri sulfurati rubri | 1,0 |
Neomycini sulfurici | 0,5 |
Pastae Zinci | ad 50,0 |
M.f. pasta |
Związki rtęciowe (boran i azotan fenylortęciowy, tiomersal) znalazły miejsce wśród środków konserwujących zalecanych przez FP V, jednak obecnie odchodzi się od ich użycia w recepturze.
Literatura:
- https://biotechnologia.pl/biotechnologia/metale-ciezkie-czy-jest-sie-czego-bac,12470.
- Koskowski B., Receptura, czyli prawidła przepisywania i przyrządzania leków, Warszawa, 1946.
- https://receptura.pl/rejestr-surowcow-farmaceutycznych/.
- https://receptura.edu.pl/cynku-siarczan-siedmiowodny-zinci-sulfas/.
- Gajewska M., Sznitowska M., Podstawy receptury aptecznej. Materiały do ćwiczeń dla studentów farmacji, Fundacja Pro Pharmacia Futura, Warszawa, 2018.
- Wojciechowska K., Związki cynku stosowane w recepturze aptecznej. Aptekarz Polski 06.2012, 70/48 online.
- Kasperek-Nowakiewicz R., Związki srebra w lecznictwie – właściwości, zastosowanie i trudności recepturowe. Aptekarz Polski, 2020, dostęp: https://www.aptekarzpolski.pl/wiedza/zwiazki-srebra-w-lecznictwie-wlasciwosci-zastosowanie-i-trudnosci-recepturowe/.
- Jaworek A., Pandyra-Kowalska B., Czechowska D., Receptura okiem praktyka. Substancje przeciwdrobnoustrojowe we współczesnej recepturze, Aptekarz Polski, 2019.
- https://receptura.edu.pl/czerwony-siarczek-rteciowy-hydrargyri-sulfuridum-rubrum/.