Półstałe postacie leku, do których należą maści (Unguenta) przeznaczone są do stosowania zewnętrznego na skórę, błony śluzowe, do ucha bądź oka. Podanie takie ma celu uzyskanie działania miejscowego lub niekiedy ogólnego (w wyniku penetracji przez skórę). Jeżeli spojrzy się na układ maści, można zauważyć, że jest on plastyczny. Zawiera jedną lub kilka substancji leczniczych zawieszonych, zemulgowanych lub rozpuszczonych w podłożu. Łatwe rozsmarowywanie w temperaturze pokojowej zapewnia natomiast wewnętrzna struktura siateczkowa.
Osobny artykuł: Roztwory
Podłoża maściowe muszą charakteryzować się trwałością fizykochemiczną. Powinny również posiadać odpowiednie właściwości reologiczne tj. przyczepność do skóry, lepkość, odpowiednią rozsmarowywalność. Należy zauważyć, że większość podłoży to mieszaniny kilku stopionych ze sobą składników.
Maści bardzo łatwo można podzielić ze względu na drogę podania. Wyodrębniamy więc te podawane na skórę, błony śluzowe, do ucha lub też do oczu. Wyróżnić można jeszcze dopochwowe i doodbytnicze podanie. Należy pamiętać, że jeśli maść będzie miała styczność z raną, znacznie uszkodzoną skórą, okiem lub też zranionym uchem to wtedy musi być jałowa.
Osobny artykuł: Krople
Podziału maści można dokonać także ze względu na głębokość wnikania substancji leczniczej do skóry. Jedne mogą mieć działanie powierzchniowe tzw. epidermalne, kiedy to substancja czynna ma słabą zdolność do wnikania do skóry i pozostaje na powierzchni naskórka. Inne natomiast wnikają w głąb skóry właściwej i wtedy mówi się o działaniu głębokim (endodermalnym). Trzecie natomiast to już działanie ogólne (diadermalne), a substancja lecznicza przedostaje się do naczyń krwionośnych i krążenia ogólnego.
Po wprowadzeniu substancji leczniczej do podłoża maściowego można otrzymać różne układy fizykochemiczne. Trzeba tutaj wymienić trzy rodzaje maści: maści roztwory, maści zawiesiny i maści emulsje. Te pierwsze powstają, gdy substancja lecznicza rozpuszcza się w podłożu, tworzą się wtedy układy jednofazowe o rozdrobnieniu molekularnym. Jeżeli chodzi o drugi rodzaj, to mamy z nim do czynienia wtedy, gdy substancja lecznicza jest ciałem stałym i nie rozpuszcza się lub bardzo słabo rozpuszcza się w podłożu oraz w innym rozpuszczalniku stosowanym w technologii maści. Mówi się wtedy o układzie dwufazowym. Przypadek, kiedy to substancja lecznicza rozpuszcza się w jednej z faz układu emulsyjnego, obrazuje trzeci typ maści – maści emulsje.
Wracając do maści zawiesin należy wspomnieć jeszcze o należących do tej grupy maści strąceniowych. Zawierają one substancję leczniczą w postaci świeżo otrzymanego osadu. Innym specyficznym przypadkiem są pasty, które zawierają nie mniej niż 40% substancji stałych w swoim składzie. Należy zaznaczyć, że podłoża maściowe odgrywają olbrzymią rolę w uzyskaniu efektu leczniczego. Niewłaściwie dobrane mogą przyśpieszać lub spowalniać działanie leku. Ważny jest też dobór substancji pomocniczych, które nie mogą wywoływać działania drażniącego, jak i własnego farmakologicznego. Nie wpływają na biodostępność substancji leczniczej, jak i trwałość postaci leku. Co najważniejsze, w zależności od charakteru podłoża maść może wykazywać właściwości hydrofilowe lub hydrofobowe.
Maści hydrofobowe inaczej lipofilowe zawierają podłoża bezwodne. Mogą one wiązać niewielkie ilości wody. Najczęściej do sporządzenia używa się węglowodorów stałych, półstałych i ciekłych, tłuszczy zwierzęcych, olei roślinnych, wosków, syntetycznych glicerydów i ciekłych polialkilosiloksanów. Przykładem podłoża może być parafina stała, ciekła i ciekła lekka. Maści emulgujące wodę tzw. emulsyjne czy też absorpcyjne są preparatami bezwonnymi, które zawierają podłoża hydrofobowe z dodatkiem emulgatorów typu w/o (lanolina, alkohole tłuszczowe, estry sorbitanu, alkohole z lanoliny czy monoglicerydy) lub też emulgatorów o/w (siarczany alkoholi tłuszczowych, polisorbaty, eter cetostearylowy makrogolu). Mają one zdolność do związania większej ilości wody. Maści hydrofilowe natomiast zawierają podłoża, które mieszają się z wodą. Mogą zawierać dodatek wody. W ich skład wchodzą najczęściej mieszaniny ciekłych i stałych makrogoli.
Sprawdź także:
Można dokonać podziału maści na 5 podstawowych typów: maści dermatologiczne, maści do oczu, maści ochronne, pasty oraz kremy. Jeśli chodzi o kremy będące maściami to stanowią one emulsje typu o/w lub w/o. Natomiast pasty to maści zawiesiny, które zawierają nie mniej niż 40% sproszkowanych substancji stałych dobrze rozproszonych w podłożu.
Właściwy dobór podłoża maściowego jest niezwykle ważny. Od niego będzie zależało uwalnianie substancji leczniczej, a także trwałość fizykochemiczna maści, właściwości biofarmaceutyczne oraz aplikacyjne. Podłoża mogą być proste, jak również i złożone, należą one do substancji pomocniczych ułatwiających przygotowywanie postaci leku. Nie mogą wykazywać działania drażniącego, uczulającego i odwadniającego skórę. Muszą dobrze rozsmarowywać się na skórze, jak i łatwo się z niej zmywać oraz wykazywać odporność na działanie czynników chemicznych i fizycznych takich jak: światło, wilgoć, powietrze. Miernikiem podłoża maściowego jest liczba wodna (wg FP VI to ilość wody wyrażona w gramach, która została trwale związana przez 100g podłoża maściowego w temp. 20C), która określa zdolność emulgowania przez podłoże. Aby dokonać zwiększenia wspomnianej liczby, wprowadza się dodatkowo emulgatory lub ich kombinacje. Im większa liczba wodna tym większa zdolność wiązania wody, a co za tym idzie lepsza penetracja przez skórę i zwiększone działanie.
Sprawdź także: Vademecum
Podział podłoży maściowych
Podłoża można podzielić ze względu na pochodzenie, skład i charakter fizykochemiczny na:
- Lipofilowe bezwodne, do których należą węglowodory, tłuszcze, oleje. Podłoża węglowodorowe powstają jako produkty przeróbki ropy naftowej, należą do nich: wazelina żółta i biała, parafina ciekła i stała, plastibase (sztuczne podłoże z 5% polietylenu wysokociśnieniowego i 95% parafiny ciekłej, konsystencja nie zmienia się w zakresie temperatur -15^C- 60^C). Mają małą zdolność wiązania wody, ale dużą trwałość chemiczną. Tłuszcze zwierzęce, takie jak smalec wieprzowy bardzo szybko ulegają jełczeniu, jednak wykazują duże powinowactwo do lipidów skóry. Stosowane są w maściach o działaniu głębokim. Ich stabilność można zwiększyć przez odpowiednie przechowywanie i dodanie przeciwutleniaczy. Natomiast jeśli chodzi o płynne oleje roślinne typu olej rzepakowy, słonecznikowy czy też kukurydziany to nie znalazły one zastosowania jako podłoże ze względu na swoją płynną konsystencję. Zastosowanie w technologii maści znalazły jednak utwardzone oleje, np. olej sezamowy czy tran utwardzony. Ciekawym przykładem jest olej silikonowy, który jest niezwykle trwały chemicznie, a zastosowanie znajduje w maściach ochronnych.
- Absorpcyjne bezwodne, czyli podłoża lipofilne z dodatkiem substancji powierzchniowo czynnych. Przykładem jest tutaj euceryna, lanolina bezwodna jako naturalny wosk oraz jej mieszaniny z wazeliną. Ma dużą zdolność wiązania wody, stosowana najczęściej w maściach o działaniu głębokim. Lanolina wchodzi w skład maści cholesterolowej, prostej i parafinowej.
- Absorpcyjne uwodnione sporządzane przez uwodnienie podłoży absorpcyjnych zawierających emulgatory w/o (alkohol cetylowy i stearylowy, cholesterol, olbrot lub monostearynian glicerolu). Po wprowadzeniu emulgatorów powstaje emulsja w/o. Jako przykłady można podać maść zmiękczającą (emulgatorami są olbrot i wosk biały, które należą do słabych emulgatorów i luźno wiążą wodę, co przy rozsmarowaniu maści na skórze daje efekt chłodzący) i często stosowaną mieszaninę wazeliny, lanoliny i wody w równych częściach.
- Hydrofilowe, czyli inaczej zmywalne zawierające w swoim składzie substancje powierzchniowo czynne, które tworzą emulsję typu o/w i wodę, która tworzy warstwę zewnętrzną, co powoduje, że podłoża są łatwo zmywalne. Dodanie środków konserwujących i substancji chroniących przed utratą wody (glicerol, sorbitol, alkohol propylenowy) jest istotne w celu zwiększenia trwałości maści. Przykładem tutaj może być oficynalna maść hydrofilowa.
- Rozpuszczalne w wodzie, w których można wyróżnić hydrożele i żele makrogolowe. W tych pierwszych fazą rozpraszającą jest woda, natomiast fazą rozproszoną substancje pochodzenia organicznego naturalnego (agar, tragkanta, skrobia), organicznego syntetycznego (metyloceluloza i inne estry celulozy) oraz nieorganicznego (bentonit, dwutlenek krzemu). Przykładem hydrożelu może być maść z metylocelulozą lub maść glicerolowa. Żele takie wymagają dodatku środków konserwujących i zapobiegających wysychaniu. Zaś jeśli chodzi o żele makrogolowe to są tworzone przez polimery o różnej masie cząsteczkowej rozpuszczalne w wodzie. Stosowane są jako podłoża do maści powierzchniowych, które zawierają środki dezynfekujące.
Przy sporządzaniu maści dodaje się też inne substancje, które również są ważne. Są to substancje utwardzające (woski, parafiny stałe), zmiękczające, środki konserwujące (chronią przed zmianami wywoływanymi przez drobnoustroje), przeciwutleniacze, promotory wchłaniania, substancje utrzymujące wilgoć oraz te, które poprawiają zapach, czyli olejki eteryczne.
Głównym celem stosowania maści jest osłona skóry i błon śluzowych przed czynnikami fizycznymi i chemicznymi oraz ułatwienie odnawiania tkanek, zmiękczanie skóry i jej uwodnienie. Do ich sporządzenia używa się moździerzy, pistli, łopatek, kart celulozowych, a także urządzeń zwanych unguatorami. W skali przemysłowej stosowane są mieszadła mechaniczne lub trójwalcówki. Proces przygotowywania maści składa się z czterech etapów, które następują po sobie. Pierwszym jest przygotowanie podłoża, następnie przygotowanie substancji leczniczej (poprzez rozdrobnienie lub rozpuszczenie) i wprowadzenie jej do podłoża. Kolejno następuje homogenizacja maści , rozfasowanie i pakowanie w pudełka z tworzyw sztucznych, szklane słoiki lub tuby aluminiowe, które zapewniają ochronę przed czynnikami zewnętrznymi, są szczelne. Należy pamiętać, że przy sporządzaniu maści do oczu lub z antybiotykiem, stosowanych na rany i oparzenia należy podłoże wyjałowić.
Sporządzanie maści
Najistotniejszą rolę odgrywa drugi etap sporządzania maści tj. przygotowanie substancji leczniczej. Odbywa się to przez długotrwałe rozcieranie w moździerzu. W celu ułatwienia tego procesu można dodać stopionego podłoża, parafiny lub glicerolu. Należy jednak zwrócić uwagę na to, żeby olej mineralny dodawać wtedy, gdy podłoże jest lipofilowe, węglowodorowe, absorpcyjne lub o charakterze emulsji w/o. Glicerol natomiast do podłoża zmywalnego lub rozpuszczalnego w wodzie. Ważne jest to, żeby dodawane ciecze nie przekraczały 5% masy maści. Trzeba też wspomnieć o substancjach, które wymagają specjalnych środków ułatwiających wprowadzenie do podłoża. Należą do nich balsam peruwiański, który wymaga dodatku oleju rycynowego, ichtiol, do którego należy dodać miękkiej euceryny, olejów roślinnych lub glicerolu. Kolejnymi substancjami są prodermina wymagająca dodatku Polisorbatu 80 oraz kamfora, którą trzeba zwilżyć etanolem 96%.
Osobny artykuł: Kalkulator etanolu
Oprócz rozdrabniania stosuje się też wspomniane wcześniej rozpuszczanie. Ta metoda sprawdza się, gdy substancje lecznicze są rozpuszczalne w wodzie lub w innym rozpuszczalniku zapisanym na recepcie. Należy więc najpierw je rozpuścić, a później wprowadzić do podłoża. Jeśli nie zapisano wody w recepturze, a substancja się w niej rozpuszcza to powinno się ją dodać odejmując jej ilość od podłoża. Za przykłady można tutaj podać mocznik (rozpuszczalny w wodzie) i kamforę (rozpuszczalną w etanolu lub oleju).
Koniecznością jest kontrola dawki substancji należącej do środków silnie lub bardzo silnie działających. Należy sprawdzić, czy nie zostały przekroczone maksymalne dawki jednorazowe i dobowe. Dotyczy to także stężeń leków w preparatach do stosowania zewnętrznego.
Farmakopea Polska VI i VII określa metody badania maści i wymagania co do czystości mikrobiologicznej. Można tutaj wymienić badanie masy preparatu uzyskanej z preparatu, pomiar wielkości cząstek substancji leczniczych rozproszonych w maściach, oznaczanie liczby wodnej, badanie jałowości oraz jakości mikrobiologicznej preparatu. Każda maść musi spełniać wszystkie wymogi wyznaczone przez FP.
mgr farm. Milena Sałuda
