Niezgodności recepturowe – mieszaniny semitektyczne

Farmaceuta podczas wykonywania leku recepturowego musi wykazać się umiejętnością identyfikacji występujących niezgodności i  zaradzenia im. Jednym z możliwych problemów przy sporządzaniu proszków jest wydzielanie się wody krystalizacyjnej po zmieszaniu sproszkowanych substancji, czyli powstawanie mieszanin semitektycznych.
Homeopatia w recepturze aptecznej (fot. Shutterstock)

Niezgodności w recepturze proszków

Niezgodności recepturowe dzieli się na fizyczne, chemiczne oraz farmakologiczne. Niezgodności fizyczne polegają na zmianie właściwości fizycznych substancji leczniczych, które nie wchodzą ze sobą w reakcje chemiczne. W przypadku stałych postaci leku wyróżnia się następujące rodzaje niezgodności: mieszaniny semitektyczne, eutektyczne (obniżenie temperatury topnienia mieszaniny), higroskopijne i twardniejące oraz powstające w wyniku adsorpcji.

Prowadzą one do rozpływania się, wilgotnienia lub tworzenia zbitej masy proszkowej, a w przypadku adsorpcji – do zmniejszenia lub całkowitej utraty siły działania użytej substancji.

Sprawdź także:

Powstawanie mieszanin semitektycznych

Z mieszaninami semitektycznymi mamy do czynienia w przypadku użycia soli uwodnionych – należą do nich dziesięciowodny siarczan sodu (Natrium sulfuricum hydratum, Na2SO4∙10H2O), siedmiowodny siarczan magnezu (Magnesium sulfuricum hydratum, MgSO4∙H2O), a także dwunastowodny fosforan sodu (Natrium phosphoricum bibasicum, Na3PO4∙12H2O). Zawierają one wodę krystalizacyjną, która może wydzielić się pod wpływem zmiany wilgotności lub temperatury.

W przypadku dziecięciowodnego siarczanu sodu utrata wody krystalizacyjnej następuje w temperaturze 20oC przy spadku wilgotności względnej powietrza poniżej 77,4% lub przy podwyższeniu temperatury do 32,5oC (temperatura przemiany):

Na2SO4∙10H2O → Na2SO4 + 10H2O

Pod wpływem soli dodawanych przy sporządzaniu proszków następuje obniżenie temperatury przemiany i wydzielenie się wody krystalizacyjnej w temperaturze pokojowej – powstaje mieszanina semitektyczna. Dotyczy to substancji, takich jak bromek sodu (Natrii bromidum, NaBr) lub potasu (Kalii bromidum, KBr) oraz chlorek sodu (Natrii chloridum, NaCl). W efekcie sporządzony proszek rozpuszcza się.

Czytaj również: Niezgodności recepturowe – reakcje utleniania i redukcji

Rozwiązywanie niezgodności

Aby uniknąć powstania mieszaniny semitektycznej, należy dokonać zamiany soli uwodnionej na sól bezwodną w ilości równoważnej chemicznie. W celu wyznaczenia odpowiedniej masy substancji bezwodnej można skorzystać ze wzoru:

masa substancji przepisanej na recepcie × masa cząsteczkowa formy bezwodnej/masa cząsteczkowa formy uwodnionej

Przykładowa recepta

Rp.

Natrii sulfatis hydrati

50,0

Natrii chloridi

Natrii bromidi

aa 10,0

M.f. pulvis

Powstały proszek rozpływa się. Należy dokonać zamiany dziesięciowodnego siarczanu sodu na jego sól bezwodną:

50,0 g × 142 g/mol : 322 g/mol = 22,049 g ≈ 22,05 g

Po usunięciu niezgodności recepta powinna wyglądać następująco:

Rp.

Natrii sulfatis

22,05

Natrii chloridi

Natrii bromidi

aa 10,0

M.f. pulvis

Literatura:

  1. Telejko E., Winnicka K., Sosnowska K., Słodownik T. Niezgodności recepturowe, interakcje, homeopatia i homotoksykologia. Skrypt do ćwiczeń dla studentów IV roku farmacji apteczne. Akademia Medyczna w Białymstoku, Białystok 2005.
  2. Krówczyński L., Jachowicz R. (red.). Ćwiczenia z receptury. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.
  3. Wośko S., Trzewik E. Wykonywanie stałych leków recepturowych. Poradnik dla ucznia. Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007.
  4. Zięba A. 10 błędów najczęściej popełnianych przy robieniu leków recepturowych. https://receptura.pl/10-bledow-najczesciej-popelnianych-przy-robieniu-lekow-recepturowych/ [dostęp: 24.08.2020].
  5. Redakcja Aptekarza Polskiego. Trudności i niezgodności recepturowe. https://www.aptekarzpolski.pl/wiedza/trudnosci-i-niezgodnosci-recepturowe/ [dostęp: 24.08.2020].
logo