Niezgodności recepturowe są nie tylko zmorą studentów farmacji zdających egzamin z wykonywania leku recepturowego, lecz nastręczają trudności farmaceutom już pracującym w aptekach zarówno ogólnodostępnych jak i szpitalnych. Każdy lek powinien być przygotowany precyzyjnie – to nie budzi wątpliwości. Jednak jak tego dokonać gdy napotkamy w analizowanej recepcie niezgodność? Poniżej kilka porad w przypadku gdy substancja lecznicza nie rozpuszcza się w przepisanym rozpuszczalniku.

Osobny artykuł: Niezgodności recepturowe

Substancja lecznicza nie rozpuszcza się w przepisanym rozpuszczalniku – niezgodność?

Zgodnie z definicją niezgodność recepturowa to niezamierzony efekt w działaniu, właściwościach lub wyglądzie leku w wyniku niewłaściwego zapisu lub sporządzenia recepty. Wśród nich możemy wymienić niezgodności fizyczne, które polegają na zmianach fizycznych preparatu (zmiana konsystencji, stanu skupienia, zanik własności leczniczych), które nie powstają na wskutek reagowania ze sobą składników recepty.

Każda substancja lecznicza ma ściśle określoną maksymalną ilość jaka rozpuści się w danej ilości rozpuszczalnika (czyli utworzy roztwór nasycony) w określonej temperaturze. Zgodnie z tym jeśli użyto zbyt dużo substancji, za mało lub nieodpowiedniego rozpuszczalnika to w roztworze będzie znajdowała się nierozpuszczona substancja. W przypadku leków recepturowych a dokładnie preparatów płynnych jest to niepożądane zjawisko. Taka sytuacja może zwiększać ryzyko przedawkowania leku, przyczynić się do nasilenia działań niepożądanych oraz wpływać na niekorzystny wygląd leku. Farmaceuta wykorzystując swoją wiedzę, sprawnie powinien zauważyć taki błąd i podjąć czynności mające na celu wyeliminowanie niezgodności.

Sprawdź także: Niezgodności recepturowe – adsorpcja

Na jakie zmiany w składzie pozwala prawo?

Farmaceuta ma prawo poprawić skład w takim stopniu, żeby zapewnić prawidłowe wykonanie leku. Reguluje to § 4 rozporządzenia w sprawie zapotrzebowań oraz wydawania z apteki produktów leczniczych, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego i wyrobów medycznych:

§  4.

1. Lek recepturowy sporządza się na podstawie recepty. 2. Osoba sporządzająca lek recepturowy: 1) stosuje surowiec farmaceutyczny dopuszczony do obrotu na zasadach określonych w ustawie z dnia 6 września 2001 r. – Prawo farmaceutyczne;

2) stosuje surowiec farmaceutyczny o stężeniu pozwalającym na uzyskanie przepisanej ilości substancji czynnej w wydawanym produkcie leczniczym, pod warunkiem że nie wpłynie to na bezpieczeństwo lub skuteczność stosowania produktu leczniczego;

3) dokonuje korekty składu leku recepturowego, jeżeli podany na recepcie skład może tworzyć niezgodność chemiczną lub fizyczną, mogącą zmienić działanie leku lub jego wygląd, przez:

a) dodanie surowca farmaceutycznego ułatwiającego prawidłowe przygotowanie postaci leku lub pozwalającego na uzyskanie jednolitego dawkowania,

b) prawidłowy dobór surowców farmaceutycznych, zapewniający rozpuszczenie wszystkich składników leku w celu uzyskania jego właściwej postaci,

c) zmianę postaci surowca farmaceutycznego z rozpuszczalnej na nierozpuszczalną lub odwrotnie, z uwzględnieniem koniecznej różnicy w ilości surowca;

4) zmniejsza ilość surowca farmaceutycznego w składzie leku recepturowego do wielkości określonej przez dawkę maksymalną, jeżeli dawka maksymalna jest dla tego surowca ustalona oraz ze składu oraz sposobu użycia podanego w recepcie wynika, że nastąpiło przekroczenie dawki maksymalnej, a wystawiający receptę nie uczynił adnotacji o konieczności zastosowania dawki wskazanej w składzie leku;

5) może dokonywać zmiany składników obojętnych farmakologicznie.

Poprawa recepty, czyli co możemy zrobić?

W zależności od rodzaju substancji, ich ilości i właściwości receptę można poprawić poprzez:

• dodanie innego rozpuszczalnika obojętnego farmakologicznie mieszającego się z przepisanym,
• zmianę rozpuszczalnika (po uprzedniej zgodzie lekarza wystawiającego receptę),
• zamianę postaci nierozpuszczalnej surowca w rozpuszczalną,
• w przypadku etanolu – poprzez zwiększenie bądź obniżenie jego stężenia,
• zastosowanie emulgatora lub dyspergatora,
• zmianę stężenia substancji czynnej, co nastąpić powinno po konsultacji z autorem recepty.

Osobny artykuł: Kalkulator etanolu

Przykłady recept i ich prawidłowe wykonanie:

Rozpuszczalność mentolu w glicerynie jest przekroczona. Należy rozpuścić metol w 1g 95% etanolu i połączyć tak otrzymany roztwór z glicerolem.

Hydrokortyzon nie rozpuszcza się w etanolu 70 stopniowym natomiast w etanolu 95% rozpuszcza się w stosunku 1:40. W celu poprawy recepty należy zamienić etanol na 95%.

Siarczan neomycyny nie rozpuszcza się w etanolu, natomiast dobrze rozpuszcza się w wodzie. Jednak jeżeli substancję rozpuści się w wodzie potrzebnej do rozcieńczenia etanolu 95 i połączy roztwory to nastąpi wytrącenie wolnej zasady neomycyny w postaci mocno oleistej cieczy przywierającej do dna naczynia. W celu poprawy należy obniżyć stężenie etanolu do 20.

Rozpuszczalność kwasu salicylowego w oleju rzepakowym wynosi 1:80. Natomiast rozpuszczalność kwasu w oleju rącznikowym: 1:10. Należy w takim razie dodać odpowiednią ilość oleju rącznikowego, w której rozpuści się przepisana substancja i uzupełnić roztwór do pożądanej masy leku olejem rzepakowym.

Zobacz też: Czy kwas salicylowy można rozpuścić w oleju rzepakowym?

Jod rozpuszcza się w glicerynie bardzo powoli. Należy rozpuścić jodek potasu w niewielkiej ilości wody. Następnie w tak przygotowanym roztworze rozpuścić jod i dodać glicerynę z mentolem.

Ichtiol rozpuszcza się dobrze w wodzie, nie rozpuszcza się natomiast w etanolu. Należy zatem przygotować wodny roztwór ichtiolu na ciepło.

Sprawdź również: Czy ichtiol można rozpuścić w etanolu 96%?

Kamfora, kwas salicylowy, jod i mentol nie rozpuszczają się w wodzie. Substancje te można w niej rozpuścić przy użyciu salubilizatora – np. polisorbatu. Jego ilość oblicza się ze wzoru:

X= (y-b)/m

Gdzie:

x- ilość polisorbatu ( w g/100g roztworu)

y- ilość substancji do solubilizacji (w g/100g roztworu)

b- ilość substancji jaka rozpuszcza się w 100 g roztworu

m-opracowany faktor dla danego solubilizatora

Wykonanie roztworu:

1. Odważoną substancję z dodatkiem obliczonej ilości solubilizatora rozpuszcza się na łaźni wodnej, po czym uzupełnia się roztwór podgrzaną wodą oczyszczoną.
2. Otrzymany roztwór substancji leczniczej w polisorbacie ochładza się do temperatury pokojowej i dodaje porcjami wodę oczyszczoną o tej samej temperaturze.

Bibliografia:

1. Jachowicz R., Receptura apteczna, 2015, PZWL, Warszawa.
2. Krówczyński L., Ćwiczenia z receptury, 2000, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
3. http://www.aptekarzpolski.pl/2016/01/trudnosci-i-niezgodnosci-recepturowe/ (dostęp 03.11.2019).