Niezgodności recepturowe – jedna definicja, wiele możliwości…
Nieprzewidziane i niezamierzone zmiany cech fizycznych, chemicznych i farmakologicznych prowadzące do zmniejszenia, zmiany bądź zaniku jego działania leczniczego zgodnie z definicją określane są jako niezgodność recepturowa.
Osobny artykuł: Niezgodności recepturowe
Niezamierzone zmiany mogą być:
- niedostrzegalne ale jednak wpływające na aktywność preparatu,
- widoczne, jako wytrącenie osadu, wydzielenie pęcherzyków gazu, zmiana zabarwienia,
- ukryte, następujące po upływie czasu, gdy lek jest już stosowany przez pacjenta,
- złożone, na skutek dwóch lub więcej reakcji chemicznych zachodzących pomiędzy składnikami,
- pozorne, w przypadku których lek można wykonać, zachowując odpowiednią kolejność podczas sporządzania.
Reakcja podwójnej wymiany
Występuje głównie w roztworach, mieszankach, pudrach płynnych lub maściach. Reakcja zachodzi pomiędzy dwoma elektrolitami i może powodować wytrącenie nierozpuszczalnej soli. Ponadto mogą powstać nowe związki, które są nieaktywne farmakologiczne bądź toksyczne.
Najczęściej występuje w przypadku w obecności soli wapnia (benzoesany, fosforany, mleczany, salicylany, siarczany, węglany. Z roztworów chlorku i siarczanu cynku wytrąca się wodorotlenek w obecności substancji reagujących alkalicznie, garbników oraz ichtiolu. Zjawisko zauważalne jest także w przypadku soli magnezu i srebra. Kolejnym przykładem reakcji podwójnej wymiany jest obecność bromków o stężeniu równym bądź wyższym niż 5%. W takiej sytuacji wytrącają się osady w obecności soli alkaloidów (chinini sulfas, codeini phosphas, morphini hydrochloridum, papaverini hydrochloridum).
Jak temu zaradzić – ogólne zasady:
Po pierwsze – zamiana jednego ze składników na sól, która nie spowoduje powstanie osadu. W przypadku, gdy osad jest mały a przede wszystkim nie zawiera składników silnie działających to można wydać taki lek, zaopatrując go w etykietę zmieszać przed użyciem. Kolejnym sposobem jest zwiększenie rozpuszczalnika, aby powstała sól nie uległa wytrąceniu. Jeżeli każda z przedstawionych propozycji nie pozwala na pełną eliminację niezgodności należy środek powodujący niezgodność podać osobno. Oczywiście fakt ten należy odnotować na sygnaturze leku.
Sprawdź także: Niezgodności recepturowe – wysolenie
Przykłady recept oraz objaśnienie wykonania:
| Rp. | |
| Calcii chloridi | 5,0 |
| Natrii salicylatis | 3,0 |
| Aquae | 50,0 |
| M.f.sol. | |
| D.S. 3xdz. łyżeczkę |
Po połączeniu roztworów powstanie salicylan wapnia. Należy rozdzielić składniki przygotowując dwa roztwory o przepisanym stężeniu.
| Rp. | |
| Natrii phosphatis | |
| Calcii bromidi | aa 2,0 |
| Aquae | ad 100,0 |
| M.f.sol. |
Po połączeniu składników wytrąci się fosforan wapnia. Lek można wydać z osadem lub zamienić bromek wapnia na bromek sodu.
| Rp. | |
| Sol. Rivanoli 1% | |
| Aq. Calcis | aa 100,0 |
Mleczan etoksydwuaminoakrydyny (rywanol), reaguje z wodorotlenkiem wapnia obecnym w wodzie wapiennej. Tworzy się mleczan wapnia, który w tym stężeniu jest rozpuszczalny w wodzie ale wytrąca się etoksydwuaminoakrydyna. Należy rozdzielić przepisane składniki.
| Rp. | |
| Calcii chloridi | 8,0 |
| Diuretini | 5,0 |
| Aquae | 100,0 |
Salicylan sodu obecny w diuretynie reaguje z jonami wapniowymi. W wyniku reakcji powstanie salicylan wapnia co spowoduje wytrącenie się diuretyny. Zaleca się rozdzielić oba składniki.
| Rp. | |
| Papawerini hydrochloridi | 0,4 |
| Kalii iodidi | 5,0 |
| Neospasmini | 20,0 |
| Aq. | ad 100,0 |
| M.f.sol. | |
| D.S. 3x dziennie łyżkę |
W wyniku reakcji w roztworze wytrąci się jodowodorek papaweryny. Należy rozdzielić reagujące składniki na dwa oddzielne roztwory, zachowując przepisane stężenie.
| Rp. | |
| Calii chloridi | 20,0 |
| Coffeini et Natrii benzoatis | 1,0 |
| Codeine phosphatis | 0,3 |
| Ephedrine hydrochloridi | 0,4 |
| Thymi Sir. | 100,0 |
| Aquae | ad 200,0 |
| M.f. Mixturae | |
| D.S. 3 x dziennie łyżkę |
Po wykonaniu mikstury wytrąci się fosforan wapnia. Jednak lek można wydać z osadem, dołączając etykietę „zmieszać przed użyciem”.
| Rp. | |
| Adonis herbae inf. | 5,0/150,0 |
| Codeini phosphatis | 0,25 |
| Valerianae tinct. | |
| Convallariae tinct. | aa 25,0 |
| Papawerini hydrochlorodi | 0,25 |
| Salis Erlenmayeri | 10,0 |
| M.f.Mixt. |
Sól Erlenmayera może reagować z papaweryną i kodeiną, w wyniku czego powstaje osad. W powyższej recepcie stężenie kodeiny jest zbyt małe (>0,5%) żeby powstał osad, jednak wytrąci się fosforan papaweryny. W celu poprawy recepty należy wydać oddzielnie papawerynę w postaci proszków.
| Rp. | |
| Codeini phosphatis | 0,5 |
| Natrii bromidi | 10,0 |
| Aq. | ad 100,0 |
| M.f.mixt. |
Po wykonaniu powyższej recepty wytrąci się bromowodorek kodeiny. Składniki należy rozdzielić i wydać dwa roztwory o przepisanym stężeniu substancji czynnych.
Czytaj również:
- niezgodności recepturowe – wytrącanie słabych zasad
- niezgodności recepturowe – mieszaniny higroskopijne
- niezgodności recepturowe – przekroczona rozpuszczalność substancji leczniczej
- niezgodności recepturowe – adsorpcja
Bibliografia:
- Jachowicz R., Receptura apteczna, 2015, PZWL, Warszawa.
- Krówczyński L., Ćwiczenia z receptury, 2000, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
- http://www.aptekarzpolski.pl/2016/01/trudnosci-i-niezgodnosci-recepturowe/(dostęp 28.09.2019).
