Niezgodności recepturowe – reakcja podwójnej wymiany

Niezgodności recepturowe są przyczyną problemów z wykonaniem leku recepturowego. Farmaceuci dzięki posiadanej wiedzy skutecznie potrafią uporać się z takimi trudnościami. Przypomnijmy zatem sposoby zapobiegania reakcjom podwójnej reakcji – jednego z rodzaju niezgodności chemicznej.
Reakcja podwójnej wymiany

Niezgodności recepturowe  –  jedna definicja, wiele możliwości…

Nieprzewidziane i niezamierzone zmiany cech fizycznych, chemicznych i farmakologicznych prowadzące do zmniejszenia, zmiany bądź zaniku jego działania leczniczego zgodnie z definicją określane są jako niezgodność recepturowa.

 Osobny artykuł: Niezgodności recepturowe

Niezamierzone zmiany mogą być:

  • niedostrzegalne ale jednak wpływające na aktywność preparatu,
  • widoczne, jako wytrącenie osadu, wydzielenie pęcherzyków gazu, zmiana zabarwienia,
  • ukryte, następujące po upływie czasu, gdy lek jest już stosowany przez pacjenta,
  • złożone, na skutek dwóch lub więcej reakcji chemicznych zachodzących pomiędzy składnikami,
  • pozorne, w przypadku których lek można wykonać, zachowując odpowiednią kolejność podczas sporządzania.

Reakcja podwójnej wymiany 

Występuje głównie w roztworach, mieszankach, pudrach płynnych lub maściach. Reakcja zachodzi pomiędzy dwoma elektrolitami i może powodować wytrącenie nierozpuszczalnej soli. Ponadto mogą powstać nowe związki, które są nieaktywne farmakologiczne bądź toksyczne.

Najczęściej występuje w przypadku w obecności soli wapnia (benzoesany, fosforany, mleczany, salicylany, siarczany, węglany. Z roztworów chlorku i siarczanu cynku wytrąca się wodorotlenek w obecności substancji reagujących alkalicznie, garbników oraz ichtiolu. Zjawisko zauważalne jest także w przypadku soli magnezu i srebra. Kolejnym przykładem reakcji podwójnej wymiany  jest  obecność bromków o stężeniu równym bądź wyższym niż 5%. W takiej sytuacji  wytrącają się osady w obecności soli alkaloidów (chinini sulfas, codeini phosphas, morphini hydrochloridum, papaverini hydrochloridum).

Jak temu zaradzić – ogólne zasady:

Po pierwsze – zamiana jednego ze składników na sól, która nie spowoduje powstanie osadu. W przypadku, gdy osad jest mały a przede wszystkim nie zawiera składników silnie działających to można wydać taki lek, zaopatrując go w etykietę zmieszać przed użyciem. Kolejnym sposobem jest zwiększenie rozpuszczalnika, aby powstała sól nie uległa wytrąceniu. Jeżeli każda z przedstawionych propozycji nie pozwala na pełną eliminację niezgodności należy środek powodujący niezgodność podać osobno. Oczywiście fakt ten należy odnotować na sygnaturze leku.

Sprawdź także: Niezgodności recepturowe – wysolenie

Przykłady recept oraz objaśnienie wykonania:

Rp.
Calcii chloridi5,0
Natrii salicylatis3,0
Aquae50,0
M.f.sol.
D.S. 3xdz. łyżeczkę

 

Po połączeniu roztworów powstanie salicylan wapnia. Należy rozdzielić składniki przygotowując dwa roztwory o przepisanym stężeniu.

Rp.
Natrii phosphatis
Calcii bromidi              aa 2,0
Aquae                            ad 100,0
M.f.sol.

 

Po połączeniu składników wytrąci się fosforan wapnia. Lek można wydać z osadem lub zamienić bromek wapnia na bromek sodu.

Rp.
 Sol. Rivanoli 1%
Aq. Calcis aa 100,0

 

Mleczan etoksydwuaminoakrydyny (rywanol), reaguje z wodorotlenkiem wapnia obecnym w wodzie wapiennej. Tworzy się mleczan wapnia, który w tym stężeniu jest rozpuszczalny w wodzie ale wytrąca się etoksydwuaminoakrydyna. Należy rozdzielić przepisane składniki.

Rp.
Calcii chloridi8,0
Diuretini5,0
Aquae100,0

 

Salicylan sodu obecny w diuretynie reaguje z jonami wapniowymi. W wyniku reakcji powstanie salicylan wapnia co spowoduje wytrącenie się diuretyny. Zaleca się rozdzielić oba składniki.

Rp.
Papawerini hydrochloridi0,4
Kalii iodidi5,0
Neospasmini20,0
Aq.ad 100,0
M.f.sol.
D.S. 3x dziennie łyżkę

 

W wyniku reakcji w roztworze wytrąci się jodowodorek papaweryny. Należy rozdzielić reagujące składniki na dwa oddzielne roztwory, zachowując przepisane stężenie.

Rp.
Calii chloridi20,0
Coffeini et Natrii benzoatis1,0
Codeine phosphatis0,3
Ephedrine hydrochloridi0,4
Thymi Sir.100,0
Aquae ad 200,0
M.f. Mixturae
D.S. 3 x dziennie łyżkę

 

Po wykonaniu mikstury wytrąci się fosforan wapnia. Jednak lek można wydać z osadem, dołączając etykietę „zmieszać przed użyciem”.

Rp.
Adonis herbae inf.5,0/150,0
Codeini phosphatis0,25
Valerianae tinct.
Convallariae tinct.                aa 25,0
Papawerini hydrochlorodi0,25
Salis Erlenmayeri10,0
M.f.Mixt.

 

Sól Erlenmayera może reagować z papaweryną i kodeiną, w wyniku czego powstaje osad. W powyższej recepcie stężenie kodeiny jest zbyt małe (>0,5%) żeby powstał osad, jednak wytrąci się fosforan papaweryny. W celu poprawy recepty należy wydać oddzielnie papawerynę w postaci proszków.

Rp.
Codeini  phosphatis0,5
Natrii bromidi10,0
Aq.ad 100,0
M.f.mixt.

Po wykonaniu powyższej recepty wytrąci się bromowodorek kodeiny. Składniki należy rozdzielić i wydać dwa roztwory o przepisanym stężeniu substancji czynnych.

Czytaj również:

Bibliografia:

  1. Jachowicz R., Receptura apteczna, 2015, PZWL, Warszawa.
  2. Krówczyński L., Ćwiczenia z receptury, 2000, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
  3. http://www.aptekarzpolski.pl/2016/01/trudnosci-i-niezgodnosci-recepturowe/(dostęp 28.09.2019).
logo