Recepturę apteczną charakteryzuje mnogość różnych postaci leków. Wśród płynnych leków recepturowych istotną rolę w terapii odgrywają roztwory lecznicze (z łac. Solutiones medicinales). Roztwory to płynna postać leku, którą otrzymuje się w procesie rozpuszczenia jednej lub kilku substancji leczniczych w odpowiednio dobranym rozpuszczalniku (bądź też mieszaninie rozpuszczalników).
Roztwory – rodzaje
Istnieje kilka rodzajów roztworów, podzielonych według różnych kryteriów. Biorąc pod uwagę rodzaj użytego do sporządzenia leku rozpuszczalnika można wyróżnić:
- Roztwory wodne – gdzie rozpuszczalnikiem jest woda (najczęściej stosowany rozpuszczalnik w recepturze aptecznej)
- Roztwory etanolowe – rolę rozpuszczalnika pełni tu etanol w stężeniu poniżej 40° (istotną informacją jest fakt, iż w przypadku użycia etanolu o większym stężeniu roztwór taki zalicza się do grupy spirytusów leczniczych).
- Roztwory glicerolowe – rozpuszczalnik to glicerol.
- Roztwory olejowe – jako rozpuszczalnik często stosuję się w nich oleje roślinne (jako ciekawostkę można przytoczyć fakt, iż roztwory olejowe wykorzystuje się m.in. do wytwarzania leków do stosowania pozajelitowego – jedyną drogą ich podania jest wtedy podanie domięśniowe).
Osobny artykuł: Kalkulator etanolu
Poza substancjami leczniczymi w roztworach można spotkać także substancje pomocnicze, takie jak solubilizatory (zwiększają stopień rozpuszczalności substancji trudno rozpuszczalnych), środki konserwujące oraz substancje odpowiadające za poprawę smaku i zapachu. Przygotowując roztwory w warunkach aptecznych, należy brać pod uwagę dodatkowe kryteria ich podziału, a mianowicie drogę podania:
- roztwory do użytku wewnętrznego,
- roztwory służące do podania na skórę i błony śluzowe,
- roztwory podawane parenteralnie (bezwzględnie jałowe),
- roztwory do ucha, do nosa i do oczu (również bezwzględnie jałowe, często z dodatkiem środka konserwującego),
- roztwory do irygacji.
W praktyce wytwarzania roztworów leczniczych sposób ich przygotowania ma istotny wpływ na ich późniejszą trwałość oraz cechy organoleptyczne. Szczególną uwagę należy zwrócić na właściwości substancji leczniczej dotyczące jej rozpuszczalności (dobór właściwego rozpuszczalnika, odpowiednie rozdrobnienie substancji przed poddaniem jej procesowi rozpuszczania, użycie mieszaniny rozpuszczalników lub wprowadzenie podwyższonej temperatury w trakcie wykonywania leku). Pomocna w tej sytuacji będzie tabela rozpuszczalności, zawarta w Farmakopei Polskiej, określająca zdolność danej substancji do rozpuszczenia w konkretnej cieczy.
Osobny artykuł: Farmakopea w aptecznej recepturze
Kolejną ważną kwestią dotyczącą roztworów jest sposób zapisu ich stężenia. W praktyce aptecznej najczęściej spotyka się z kilkoma możliwościami:
- zapis procentowy (np. 3% Solutio Acidi borici),
- zapis informujący nas o ilości poszczególnych składników na recepcie,
- zapis w promilach (‰).
Farmakopea Polska jako wzór podaje wyrażanie stężenia roztworów poprzez podanie masy substancji w roztworze (tj. ilość g/l lub g/ml). Oprócz wymienionych wcześniej rodzajów roztworów odnaleźć można ich podział uwzględniający cechy fizykochemiczne.
W tym przypadku dzieli się je na:
- roztwory rzeczywiste, gdzie wielkość cząstek rozpuszczonych wynosi nie więcej niż 1 nm,
- roztwory koloidalne, gdzie wielkość cząstek rozpuszczonych waha się między 1 a 100 nm.
Poza wspomnianą wielkością cząstek oba rodzaje roztworów różnią się między sobą sposobem przyrządzania – roztwory rzeczywiste powinno się przesączyć celem uzyskania klarowności, roztworów koloidalnych nie sączy się.
Sprawdź: Vademecum
Zasady sporządzania roztworów leczniczych
Przed przystąpieniem do przygotowywania roztworu należy sprawdzić, czy w składzie nie występują niezgodności recepturowe, mogące skutkować obniżeniem jakości leku. Do najważniejszych, spotykanych w roztworach niezgodności zaliczyć można te niezgodności chemiczne (wytrącanie się substancji pod wpływem reagowania ze sobą w jednym roztworze) oraz niezgodności fizyczne (np. słaba rozpuszczalność substancji w rozpuszczalniku).
Sprawdź także:
W takim przypadku należy poczynić odpowiednie kroki zmierzające do wyeliminowania niepożądanych zjawisk, takie jak dobór odpowiedniego rozpuszczalnika/mieszaniny rozpuszczalników, dodatek solubilizatora, mikronizacja substancji itp. Kolejnym krokiem na drodze do uzyskania gotowego roztworu jest sprawdzenie, czy nie zostały przekroczone dawki substancji czynnych, zawartych w leku (w przypadku zawartości w składzie leku substancji z wykazu A,B lub N).
Po wykonaniu poprzednich kroków pozostaje odważyć substancję na wadze i rozpuścić w niewielkiej ilości rozpuszczalnika, po czym dopełnić pozostałą częścią rozpuszczalnika do wymaganej ilości. W przypadku roztworów zawierających w swoim składzie kilka substancji, odważanie i rozpuszczanie zaczyna się od składnika przepisanego w najmniejszej ilości. Na koniec pozostaje przenieść przygotowany roztwór do butelki aptecznej i sporządzić odpowiednią sygnaturę
Piśmiennictwo:
- „Receptura apteczna – podręcznik dla studentów farmacji”, prof.dr hab.n.farm. Renata Jachowicz, PZWL, 2004.
- „Przewodnik po recepturze aptecznej dla studentów Wydziału farmaceutycznego”, pod red. Kazimiery Henryki Bodek, Łódź 2012.
- „Nowoczesne postacie leków do podawania pozajelitowego”, Aptekarz Polski, nr 29/7, styczeń 2009.
- „Przykłady niezgodności chemicznych w mieszankach i roztworach”, Aptekarz Polski, nr 76/54, grudzień 2012.
