Zgodnie z polskim prawem do wykonywania leków recepturowych oddelegowany może zostać pracownik posiadający uprawnienia magistra farmacji lub technika farmaceutycznego. Należy pamiętać, że technicy farmaceutyczni nie mogą przygotowywać leków zawierających substancje bardzo silnie działające lub odurzające (wykaz A, N) [1].

1. Przekroczenie dawki maksymalnej

W niektórych przypadkach lekarz może świadomie zdecydować się na przekroczenie ustalonej w Farmakopei maksymalnej dawki substancji leczniczej. Należy jednak pamiętać, że w takich sytuacjach powinien on swoją wolę wyraźnie zaznaczyć na recepcie. Sposób, w jaki dokona się wspomnianej adnotacji jest dowolny, jednak w przypadku recept tradycyjnych medyk najczęściej umieszcza parafkę oraz przybija dodatkową pieczątkę w rzędzie odpowiadającym danemu składnikowi. W sytuacji gdy takie potwierdzenie nie zostało umieszczone na recepcie, farmaceuta powinien obniżyć ilość używanej substancji do dawki maksymalnej, dostępnej w wykazie  [2].

Osobny artykuł: Niezgodności recepturowe – przekroczona rozpuszczalność substancji leczniczej

2. Zamiana przepisanej ilości fenobarbitalu na fenobarbital sodowy

Kolejną kwestią, która może stać się źródłem błędu, jest zamiana przepisanej ilości fenobarbitalu na jego sól sodową. Sporządzenie niepoprawnych obliczeń może doprowadzić do sytuacji, w której pacjent otrzyma lek ze zbyt niską bądź zbyt wysoką dawką substancji czynnej, co może niekorzystnie wpłynąć na jego zdrowie. Należy pamiętać, że fenobarbital sodowy jest formą gardenalu o większej rozpuszczalności w wodzie i większej dostępności biologicznej dlatego jest to forma preferowana, np. w roztworach wodnych czy proszkach. Dla ułatwienia przeliczeń radzimy korzystać ze współczynników zamiany substancji. Dla wspomnianej pary wynosi on 1.09 [3].

3. Przeliczenia substancji zawierających wodę w cząsteczce

Wiele z powszechnie stosowanych w recepturze surowców występuje w postaci hydratów i związków bezwodnych. Jest to m.in. siarczan magnezu (dostępny jako związek siedmiowodny i bezwodny) oraz glukoza (bezwodna i jednowodna). W przypadku recept zawierających substancje z tej grupy, konieczne jest przeprowadzenie odpowiednich obliczeń, tak by ilość substancji aktywnej spełniała wymogi farmakopealne. Aby bezproblemowo przejść przez etap przeliczeń, zalecamy skorzystanie z poniższych wzorów:

• gdy chcemy zastąpić bezwodną formę substancji (BW), postacią uwodnioną (UW),

m. cz. UW/m. cz. BW

• gdy dla uwodnionej formy substancji (UW) zastosujemy formę bezwodną (BW),

m. cz. BW/m. cz. UW

• gdy chcemy zastąpić formę o niższym stopniu uwodnienia (X) substancją zawierającą większą ilość cząsteczek wody w strukturze (Y) [4].

m. cz. Y/m. cz. X

4. Niezgodności pomiędzy składnikami recepty

Przeoczenie niezgodności występujących pomiędzy składnikami leku może prowadzić m.in. do wytrącenia osadu substancji silnie działającej, rozpłynięcia mieszaniny proszków czy wytrącenia wody z podłoża maściowego. W wyniku tego błędu zmieniają się właściwości fizyczne postaci leku, dlatego konieczne jest ponowne przygotowanie preparatu.

Warto podkreślić, że istnieje grupa niezgodności niewidocznych „gołym okiem”, które związane są ze zmianą właściwości farmakologicznych przygotowanego leku np. zniesieniem aktywności terapeutycznej substancji wskutek zaadsorbowania jej na węglu aktywnym. Wszystkie przedstawione procesy stanowią działania niepożądane, dlatego też zachęcamy do przypomnienia sobie zasad rozpoznawania niezgodności i ich naprawy, pozwoli to uniknąć dodatkowej pracy i nieprzyjemnych sytuacji w przyszłości [5, 6].

Sprawdź także: Niezgodności recepturowe

5. Niedokładne odważanie substancji

Niestety w tej kwestii każde, nawet z pozoru błahe niedopatrzenie może mieć poważne konsekwencje. Problem staje się jeszcze bardziej dotkliwy, gdy w leku recepturowym wykorzystywane są substancje o wąskim indeksie terapeutycznym. W związku z tym niedopuszczalne jest odważanie niewielkich ilości substancji na wagach do płynów czy wagach tarowych. Tylko bardzo skrupulatnie przygotowane leki recepturowe charakteryzują się wysokim bezpieczeństwem stosowania.

Osobny artykuł: Wagi stosowane w aptecznej recepturze

6. Przegrzanie masła kakaowego

Długotrwałe ogrzewanie masła kakaowego może prowadzić do zmiany formy polimorficznej, w której występuje surowiec. W wyniku tego powstaje odmiana charakteryzująca się wolniejszym tempem zastygania niż oryginalny substrat. Taka sytuacja może zdarzyć się np. podczas stapiania tłuszczu kakaowego w parownicy czy zbyt długiego mieszania masy czopkowej w unguatorze. Aby uniknąć tej trudności, należy dostosować poziom obrotów i czas pracy miksera aptecznego do ilości substancji oraz regularnie kontrolować płynność mieszaniny [7, 8].

7. Pominięcie mikronizacji

Mikronizacja jest jednym z procesów, które prowadzą do uzyskania cząstek o odpowiednim rozdrobnieniu. Źle roztarte substancje mogą drapać i podrażniać skórę, dlatego wydanie maści lub zawiesiny o wyczuwalnych kryształkach jest niedopuszczalne [9]. W przypadku gdy wytwarzana postać leku zawiera w składzie związek o strukturze krystalicznej, na początku trzeba go zmikronizować, a później wprowadzić do podłoża maściowego. Warto podkreślić, że korzystanie z miksera aptecznego nie zwalnia z konieczności odpowiedniego rozdrobnienia wyżej wspomnianego typu związków [10].

8. Wybór nieodpowiednich pojemników

Ważnym elementem przygotowywania leku recepturowego jest dobór opakowania, które zagwarantuje dobre warunki przechowywania gotowego produktu. W tym celu konieczne jest przestrzeganie zasady, w myśl której np. leki z antybiotykami, powinny być wydawane w opakowaniach jałowych, a objętość opakowania powinna być maksymalnie dopasowana do tej jaką zajmuje gotowy produkt. Niedostosowanie się do tego wymogu może zmienić trwałość leku recepturowego i niekorzystnie wpłynąć na jego właściwości terapeutyczne.

Czytaj również: Opakowania leków recepturowych

9. Zła wycena leku recepturowego

Odpowiednia wycena leku recepturowego to zagadnienie, które przysparza trudność głównie młodym farmaceutom. Warto podkreślić, że zgodnie z zapisami Prawa farmaceutycznego na jednej recepcie może znajdować się ilość leku odpowiadająca równowartości podwójnej opłaty ryczałtowej – dlatego np. niezgodne z prawem jest pobranie opłaty będącej równowartością trzech ryczałtów za wykonanie recepty na 120 proszków dzielonych. Odstępstwem od zaprezentowanej zasady jest możliwość zapisania maksymalnie 1000 g leku recepturowego występującego w postaci przeznaczonej do stosowania na skórę, tj. maści, kremu, mazidła, pasty bądź żelu [2, 11].

Osobny artykuł: Wycena leku magistralnego

10. Wykonanie leku na podstawie błędnie wystawionej recepty

Sporządzenie leku w oparciu o niepoprawnie wystawioną receptę naraża farmaceutę na niepotrzebny stres, a aptekę na dodatkowe koszty. Do najczęściej pojawiających się błędów zaliczyć można m.in. błędny zapis witamin [12], przekroczenie dawki maksymalnej dla substancji czynnej bez umieszczenia odpowiedniej adnotacji. Ponadto lekarzom zdarza się zapomnieć o wpisaniu precyzyjnego dawkowania, np. dla leków recepturowych wytwarzanych z wykorzystaniem leku gotowego [13]. W przypadku odkrycia jakichkolwiek nieścisłości można poprosić pacjenta o poprawienie wystawionej recepty bądź skontaktować się bezpośrednio z lekarzem, który wystawił preskrypcję.

Zobacz też: Lek apteczny – definicja i zastosowanie w praktyce

Bibliografia:

1. ‘Receptura pod nadzorem | Z praktyki apteki’, Biuletyn Informacyjny Kierownika Apteki. [Online]. Available: https://www.kierownik-apteki.pl/z-praktyki-apteki/receptura-pod-nadzorem. [Accessed: 17-Mar-2020].
2. J. S. K. Internet, ‘Ustawa Prawo farmaceutyczne’, Główny Inspektorat Farmaceutyczny. [Online]. Available: https://www.gif.gov.pl/pl/prawo/ustawa-prawo-farmaceuty/1383,Ustawa-Prawo-farmaceutyczne.html. [Accessed: 26-Oct-2019].
3. R. A. Polskiego, ‘06.2014 – „Repetytorium do specjalizacji – fenobarbital.” – Aptekarz Polski’. [Online]. Available: http://www.aptekarzpolski.pl/2014/06/06-2014-repetytorium-do-specjalizacji-fenobarbital/. [Accessed: 15-Mar-2020].
4. ‘Problemy recepturowe – współczynniki zamiany substancji. || Dolnośląska Izba Aptekarska’. [Online]. Available: https://www.dia.com.pl/pl/problemy_recepturowe_wspolczynniki_zamiany_substancji/4405/. [Accessed: 17-Mar-2020].
5. R. A. Polskiego, ‘Trudności i niezgodności recepturowe. – Aptekarz Polski’. [Online]. Available: http://www.aptekarzpolski.pl/2016/01/trudnosci-i-niezgodnosci-recepturowe/. [Accessed: 03-Oct-2019].
6. ‘Leksykon – Czym są niezgodności recepturowe?’ [Online]. Available: http://www.leksykon.com.pl/czym-sa-niezgodnosci-recepturowe-75-artykul.html#. [Accessed: 26-Nov-2019].
7. ‘Cacao Oleum – Olej kakaowy’, Receptura apteczna, 02-May-2019. [Online]. Available: https://receptura.edu.pl/cacao-oleum-olej-kakaowy/. [Accessed: 15-Mar-2020].
8. R. A. Polskiego, ‘03.2015 – „Apteczne oblicza mechanizacji – unguator.” – Aptekarz Polski’. [Online]. Available: http://www.aptekarzpolski.pl/2015/03/03-2015-apteczne-oblicza-mechanizacji-unguator/. [Accessed: 15-Mar-2020].
9. R. A. Polskiego, ‘09.2011 – „Sposoby wprowadzania substancji leczniczych do różnych postaci leku recepturowego.” – Aptekarz Polski’. [Online]. Available: http://www.aptekarzpolski.pl/2011/09/09-2011-sposoby-wprowadzania-substancji-leczniczych-do-roznych-postaci-leku-recepturowego/. [Accessed: 17-Mar-2020].
10. R. A. Polskiego, ‘01.2012 – „Maści w recepturze.” – Aptekarz Polski’. [Online]. Available: http://www.aptekarzpolski.pl/2012/01/01-2012-masci-w-recepturze/. [Accessed: 17-Mar-2020].
11. R. A. Polskiego, ‘MZ odpowiada w sprawie ryczałtów za lek recepturowy oraz wyceny opakowań. – Aptekarz Polski’. [Online]. Available: http://www.aptekarzpolski.pl/2018/07/mz-odpowiada-w-sprawie-ryczaltow-za-lek-recepturowy-oraz-wyceny-opakowan/. [Accessed: 17-Mar-2020].
12. ‘Oto 12 najczęstszych błędów w wycenie leków recepturowych’, mgr.farm. [Online]. Available: https://mgr.farm/opinie/oto-12-najczestszych-bledow-w-wycenie-lekow-recepturowych/. [Accessed: 17-Mar-2020].
13. ‘Coraz więcej problemów z e-receptą. Farmaceuci wskazują…’, mgr.farm. [Online]. Available: https://mgr.farm/aktualnosci/coraz-wiecej-problemow-z-e-recepta-farmaceuci-wskazuja-problemy/. [Accessed: 17-Mar-2020].