Jakie znaczenie ma izotoniczność w medycynie?

Rozważając istotę izotoniczności, warto rozpocząć od analizy najmniejszego elementu naszego organizmu – komórki. Zdolność płynu pozakomórkowego do przemieszczania wody do lub z komórki na drodze osmozy jest znana jako jej toniczność. Natomiast toniczność roztworu wiąże się z jego osmolarnością – całkowitym stężeniem wszystkich substancji rozpuszczonych w roztworze. Gdy oddzielimy roztwory różniące się osmolarnością błony półprzepuszczalnej, woda będzie przemieszczać się ze strony o niższej osmolarności na stronę o wyższej osmolarności.

Najkorzystniejszym stanem dla komórki jest stan izotonii, gdzie osmolarność w komórce oraz na zewnątrz niej jest taka sama, a wielkość komórki nie ulega zmianie. W medycynie płyny izotoniczne z osoczem krwi, długotrwale podawane pacjentom za pomocą kroplówki, stosowane są przede wszystkim w procesie nawadniania dożylnego (utrata krwi, operacje, odwodnienie organizmu).

Izotoniczność w recepturze aptecznej

Zachowanie izotoniczności jest szczególnie ważne przy sporządzaniu kropli do oczu, kropli do nosa, a także roztworów służących do przepłukiwania oczu, nosa bądź ran.

Krople do oczu muszą być izotoniczne z płynem łzowym, będącym układem mukoidowo-wodno-lipidowym (by zapobiec jego odwodnieniu), którego ciśnienie osmotyczne wynosi od 280 do 300 mOsm/l ze względu na obecność białek i elektrolitów. W tym celu stosuje się następujące roztwory izotonizujące:

• roztwór chlorku sodu 9 g/l,
• roztwór azotanu potasu 16 g/l,
• roztwór kwasu borowego 19 g/l,
• roztwór glukozy 50 g/l.

Po wkropleniu do oka roztworu izoosmotycznego (izotonicznego) nie powoduje on podrażnień objawiających się uczuciem pieczenia i łzawienia. Stosowane są także krople do oczu hipertoniczne w celu zmniejszenia obrzęku spowodowanego stanem zapalnym, jednak nie należy stosować ich przez dłuższy czas. Roztwory hipertoniczne są lepiej tolerowane przez oko niżeli roztwory hipotoniczne, które mogą spowodować zmętnienie rogówki czy nawet uszkodzenie komórek nabłonka spojówki.

Osobny artykuł: Krople

Izotoniczność – przykłady recept

Przykład recepty oraz opis jej prawidłowego sporządzenia z rozpisanymi szczegółowo substancjami pomocniczymi:

Izotoniczne krople do nosa

Wskazane jest również doprowadzenie do izotoniczności kropli do nosa, np. przez dodanie chlorku sodu. Dzięki temu nie jest hamowany ruch nabłonka migawkowego, który pokrywa błonę śluzową nosa. Ruch mikrokosmków budujących nabłonek oraz ich duża powierzchnia (ok. 150 cm²) zapewnia odpowiednie warunki wchłaniania substancji farmaceutycznych.

Przykład recepty:

Sprawdź: Vademecum

Sól fizjologiczna

W recepturze spotyka się również recepty roztworu soli fizjologicznej o stężeniu 0,9%, który posiada szeroki wachlarz zastosowań. Przede wszystkim stosowany jest w celu przemywania oczu, co pozwoli skutecznie oczyścić powierzchnię oka np. z ciała obcego czy uśmierzyć objawy alergiczne, nie zaburzając ciśnienia osmotycznego płynu łzowego. Dodatkowo jest pomocnym elementem terapii zespołu suchego oka. Częstym zastosowaniem roztworu soli fizjologicznej jest również oczyszczanie błoń śluzowych nosa. Pozwali usunąć wszelkie zanieczyszczenia oraz udrożnić nos, nie naruszając jego błony śluzowej. Dodatkowo wykazuje też właściwości nawilżające, zapobiegając przesuszeniu śluzówki.

Roztwór 0,9% NaCl może być też stosowany w celu przemywania ran, nie podrażniając i nie zaburzając pH skóry oraz nie ingerując w warunki panujące w otwartej na skutek zranienia tkance. Pozwoli to na skuteczne usunięcie wszelkich zanieczyszczeń mechanicznych i przygotowanie rany do podania płynu odkażającego. Bardziej skomplikowane recepty przepisywane w celu pielęgnacji ran, zawierające w swoim składzie substancje aktywne, np. antybiotyki, środki przeciwzapalne, również powinny być sporządzane na bazie izotonicznej soli fizjologicznej.

Osobny artykuł: Czym jest pH roztworu?

Czytaj również: Leki recepturowe stosowane na trudno gojące się rany

Literatura:

1. https://pl.khanacademy.org/science/biology/membranes-and-transport/diffusion-and-osmosis/a/osmosis
2. http://www.leksykon.com.pl/podstawowe-zasady-przygotowywania-kropli-ocznych-w-recepturze-aptecznej-101-artykul.html
3. Jachowicz R., Receptura apteczna, 2015, PZWL, Warszawa.
4. Krówczyński L., Ćwiczenia z receptury, 2000, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.