O co zapytać pacjenta przyjmując lek do zrobienia?

Nie zawsze jednak prawidłowe wystawienie recepty przez lekarza idzie w parze z praktyczną wiedzą pacjenta na temat przepisanego mu leku. Co więcej (jak pokazuje praktyka apteczna) pacjenci bardzo często nie mogą stosować przepisanego im leku lub nie nie znają określonych zasad w trakcie takiej terapii. Aby jednak móc się tego dowiedzieć, potrzeba przeprowadzić z pacjentem krótki, aczkolwiek rzeczowy wywiad. O co warto go zapytać?

Skład recepty a przeznaczenie sporządzonego leku

W dobie powszechnej cyfryzacji i wszechobecnych już e-recept coraz częściej kontakt lekarza z pacjentem ogranicza się do rozmowy telefonicznej. W takim przypadku czasami dojść może do pewnych niejasności, w wyniku których okazuje się, że zlecony lek recepturowy tak naprawdę nie jest dla pacjentki, a dla jej kilkuletniego dziecka. Niech za przykład posłuży nam recepta o podanym poniżej składzie:

Hydrocortisoni 0,5

Mentholi 1,0

Acidi salicylici 3,0

Vaselini flavi ad 100,0

M.f. ung.

D.S. zewnętrznie 2x dziennie

Przytoczona powyżej recepta to przepis leku stosowanego w alergiach skórnych i pokrzywce. Widząc w aptece pacjentkę z małym dzieckiem, warto sprawdzić, czy dany lek przeznaczony jest właśnie dla dziecka. Problemem w tym konkretnym przypadku mogą być:

mentol – którego nie powinno używać się u dzieci w wieku poniżej 6 lat i osób uczulonych na mentol,
kwas salicylowy – którego nie powinno stosować się u osób uczulonych na salicylany.

Alergia skórna i pokrzywka to niezwykle częsta dolegliwość wieku dziecięcego. Warto zatem dokładnie sprawdzać recepty na tego typu preparaty, gdyż są one dość często przeznaczone właśnie dla dzieci.

Osobny artykuł: Leki pediatryczne w recepturze aptecznej

Składniki, o których właściwościach koniecznie powinniśmy poinformować pacjenta

Zdarza się, że wśród składników dostarczonej nam recepty na lek magistralny znajdują się związki, których właściwości mogą negatywnie wpływać na zapach czy wygląd produktu końcowego. Bez wątpienia jednym z takich surowców recepturowych jest ichtiol, czyli sulfobituminian amonowy.

Ichtiol stosowany jest w dermatologii już od 1886 roku. I choć częstość jego stosowania w ostatnim czasie wyraźnie spadła, to wciąż znajduje on zastosowanie w schorzeniach skórnych, jako środek bakteriobójczy i ściągający:

Rp.

Ichtioli 3,0

Pastae zinci ad 100,0

M.f. pastae

D.S. zewnętrznie 2x dziennie

Widząc receptę z ichtiolem, należy uprzedzić pacjentkę o charakterystycznym zapachu tej substancji i niepodrabialnej barwie. Warto też dopytać jak długo ma być stosowana tego typu pasta, gdyż ichtiol może z czasem wytwarzać osad z jonami cynku. Dlatego też po zakończonej terapii pacjent powinien zutylizować resztę pozostałego leku.

Inną, równie ciekawą z punktu widzenia organoleptycznego substancją w recepturze aptecznej jest cignolina (inaczej ditranol). Ten charakterystyczny związek ma to do siebie, że może prowadzić do trwałych zabarwień ubrań i przedmiotów, z którymi będzie miał kontakt.

Sprawdź także: Na recepturze można sobie ręce pobrudzić… Sprawdź 5 takich substancji!

Warto zatem wcześniej zasygnalizować to pacjentowi, aby uniknąć nieprzyjemnych efektów stosowania maści z cignoliną:

Rp.

Dithranoli 0,5

Vaselini flavi ad 100,0

M.f. ung.

D.S. zewnętrznie 2x dziennie

Przytoczony powyżej przykład maści z ditranolem to skład leku stosowanego w leczeniu łuszczycy. Przyjmując tego typu receptę warto zapytać pacjenta, czy wie, w jaki sposób stosować maść z cignoliną. Należy wszak pamiętać o tym, aby taki lek nakładać jedynie na zmiany łuszczycowe. Ditranol może wywoływać podrażnienia skóry, dlatego nie należy go stosować na zdrową, nie zmienioną chorobowo skórę.

A co ze składnikami mogącymi wywoływać uczulenie?

Pacjent, przychodząc do apteki z receptą na lek magistralny, nie zdaje sobie sprawy, że niektóre ze składników tego typu produktów mogą indukować zmiany skórne pomimo swojego typowo leczniczego przeznaczenia.

Wspominaliśmy już wyżej o mentolu czy też o kwasie salicylowym, na które może występować uczulenie wśród społeczeństwa. Nie wszyscy jednak wiedzą, że do takich substancji zalicza się też lanolina – zwłaszcza ta słabej jakości i o niskim stopniu czystości.

Lanolina to mieszanina związków. Spora część jej cech i właściwości zależna jest od procesów technologicznych, jakim została poddana w procesie produkcji. Przyjmuje się, że osoby z nasilonymi dermatozami zapalnymi mogą mieć wyższe ryzyko wystąpienia alergii kontaktowej po zastosowaniu lanoliny. Grupą zaś najbardziej narażoną na tego typu reakcje są chorzy z owrzodzeniami podudzi:

Zinci oxydati 4,0

Aquae calcis 20,0

Lanolini 10,0

Vaselini albi 30,0

M.f. ung.

D.S. zewnętrznie 2x dziennie

Widząc tego typu skład recepty na lek robiony, warto dopytać pacjenta o przeznaczenie gotowego produktu. W przypadku konieczności zastosowania leku na miejsca z owrzodzeniami (a tak naprawdę zawsze przy wykonywaniu leków z lanoliną) warto używać produktu o wysokim stopniu oczyszczenia, co minimalizuje ryzyko wystąpienia alergii i uczulenia. Wysokooczyszczoną lanoliną dysponuje firma Galfarm.

Jałowy – niejałowy?

Zgodnie z wymogami farmakopealnymi leki zawierające w swoim składzie antybiotyk powinno wykonywać się w warunkach aseptycznych. Nie wszystkie jednak leki magistralne z antybiotykiem będą w końcowym etapie produktami jałowymi, np.:

Rp.

Detreomycini 1,0

Vit. A liq. 1,5

Urei 10,0

Lekobaza ad 50,0

M.f. ung.

D.S. zewnętrznie 2x dziennie

Tego typu preparaty mogą być stosowane na skórę z wyłączeniem skóry zranionej (tym bardziej rozległych ran). Dlatego też przed wykonaniem podobnego leku recepturowego warto zapytać pacjenta o jego przeznaczenie celem określenia, czy lek powinien być jałowy czy też nie.

Jeśli lek magistralny to i termin ważności

Leki recepturowe, podobnie jak produkty gotowe posiadają mniej lub bardziej dokładne terminy ważności i przydatności do zastosowania. Przed wydaniem leku pacjentowi warto zorientować się, na jak długi okres kuracji ma być on przeznaczony. Chodzi o to, aby nie stosować produktu po upływie terminu jego przydatności.

Zgodnie z zaleceniami (m.in. Farmakopei Polskiej XI):

preparaty zawierające wodę (bez środków konserwujących) mają okres przydatności do użycia nie dłuższy niż 7 dni (a w temperaturze 2-8°C – do 14 dni),
innych preparatów niejałowych (jak np. maści) nie powinno się stosować po upływie 30 dni od wykonania,
krople do oczu po pierwszym otwarciu powinny być wykorzystane w terminie do 7 dni (ze środkiem konserwującym) lub do 24 godzin (bez środka konserwującego).

Wymieniona powyżej część przykładów pokazuje, jak istotne jest właściwe poinformowanie pacjenta o najważniejszych cechach sporządzanego dla niego leku. Stosowanie produktów po terminie ich ważności może wszak skutkować niepotrzebnymi reakcjami alergicznymi.

Czy każdy pacjent wie, jak stosować przepisany mu lek?

Świadomość tego, w jaki sposób stosować lek recepturowy nie zawsze jest dla pacjentów czymś oczywistym. Doświadczony farmaceuta już po samym składzie określi częstość stosowania danego leku, jak i wielkość zalecanej dawki.

Szczególnie zagadkowa dla pacjentów wydaje się wiedza na temat dawkowania preparatów do stosowania na skórę – wszak lekarze niezwykle rzadko precyzują, jaką ilość maści czy kremu należy zaaplikować na zmienioną chorobowo skórę. W tym celu bardzo często (zwłaszcza w stosunku do maści, w skład których wchodzą glikokortykosteroidy) stosuje się miarę jednostki „opuszki palca” – FTU. Oznacza to, że pacjent na powierzchnię równą powierzchni swojej ręki powinien zastosować około 2-2,5 cm (lub około 0,5 g – wielkość owocu wiśni) sporządzonego leku magistralnego.

Pamiętać należy także, aby poinformować pacjenta o konieczności stosowania leku tylko i wyłącznie na skórę zmienioną chorobowo.
Jeśli natomiast lek zawiera w swoim składzie balsam peruwiański, istotne jest, aby poinstruować pacjenta na temat tzw. reakcji fotouczuleniowych. Balsam peruwiański to jeden z tych związków, które pod wpływem promieniowania słonecznego może wywoływać niekorzystne reakcje uczuleniowe na skórze.

Jakość ma znaczenie

Aby zapewnić wysoką jakość sporządzanych w aptece leków magistralnych, należy przede wszystkim dysponować wyspecjalizowanym personelem z doświadczeniem i wiedzą niezbędną do wykonywania leków recepturowych.

Nie bez znaczenia pozostaje jednak również jakość stosowanych w aptece surowców recepturowych. Tutaj z pomocą przyjść mogą produkty firmy Galfarm, która od ponad 27 lat działa w branży farmaceutycznej.
Producent posiada szeroką gamę podłoży maściowych, substancji aktywnych, olejów i nalewek roślinnych, dostosowaną pod względem gramatury do potrzeb aptecznych. A co szczególnie ważne – substancje te wytwarzane są w kontrolowanych warunkach i cechują się wysoką jakością. A to pozytywnie wpływa na efekt końcowy sporządzanego leku magistralnego.

Osobny artykuł: 5 złotych rad, gdy wykonujesz lek recepturowy

Literatura:

Optymalizacja farmakoterapii. Kompendium dla farmaceuty, praca zbiorowa, Wydawnictwo AsteriaMed, Wydanie 1, 2019.
Substancje pomocnicze w lekach, Jerzy Żabiński, ITEM Publishing, Wydanie 1, Warszawa, 2017.
Receptariusz apteczny, Filip Półtoranos, MedPharm Polska.
Uczulenie na składniki kosmetyków u pacjentów z alergicznym kontaktowym zapaleniem skóry, Joanna Dawicka, Rozprawa na stopień doktora nauk medycznych, Gdański Uniwersytet Medyczny, 2020.
Receptura antybiotyków w aptece – głos w dyskusji, Małgorzata Zdzieborska, Ewa Siedlecka, Maciej Małecki, Farm Pol, 2018, 74(2): 109-113.
Farmakopea Polska XI.
Ichtiol w preparatach do stosowania na skórę, Edyta Banaczkowska-Duda, Agnieszka Chodkowska, Biuletyn Informacyjny Okręgowej Izby Aptekarskiej w Warszawie, 53/2017.